Ekskomunika na schizmatyków
Konstytucji Apostolicae Sedis
papieża Piusa IX (1)
KS. JAN NEPOMUCEN OPIELIŃSKI
––––––
Itaque
excommunicationi latae sententiae speciali modo Romano Pontifici reservatae
subiacere declaramus:
(...)
Schismaticos et
eos, qui a Romani Pontificis pro tempore existentis obedientia pertinaciter se
subtrahunt vel recedunt.
Wyklinamy
schizmatyków i tych, co Rzymskiemu Biskupowi do czasu panującemu posłuszeństwa
uporczywie odmawiają albo zaprzeczają.
(Papież Pius IX, Konstytucja
Apostolicae Sedis z dnia 12 października 1869).
––––
Kanon ten dzieli się na dwie
części: w pierwszej jest mowa o schizmatykach, w drugiej o tych, co
Rzymskiemu Biskupowi do czasu panującemu posłuszeństwa uporczywie odmawiają
albo zaprzeczają. Obie części najściślej ze sobą połączone wypowiadają
właściwie myśl tę samą; druga część jest tylko bliższym objaśnieniem i
rozprowadzeniem części pierwszej. Schizma od greckiego
σχίςειν (rozszczepiać) oznacza dobrowolne
oderwanie się od jedności powszechnego Kościoła, o ile on jest mistycznym
ciałem, złożonym z wiernych i prawowitych Pasterzy z Rzymskim Biskupem na czele.
Schizmatykiem, ściśle wziąwszy, jest więc ten, co się od ciała Kościoła i od
głowy jego widzialnej dobrowolnie odłącza. Św. Tomasz (II. II. q. 39. a. 1) tak o tym mówi:
"Proprie schismatici dicuntur, qui propria sponte et intentione se ab unitate
Ecclesiae separant... Ecclesiae autem unitas in duobus attenditur; scilicet
in connexione membrorum Ecclesiae ad invicem seu communicatione, et
iterum in ordine omnium membrorum Ecclesiae ad unum caput... Et ideo schismatici dicuntur qui subesse renuunt summo
pontifici et qui membris Ecclesiae ei subiectis communicare recusant" (2). Jakkolwiek
zaś w abstrakcji rozróżniać można oderwanie się od głowy a oderwanie się od
reszty ciała Kościoła, to konkretnie pierwsze oderwanie się koniecznie drugie
za sobą pociąga. Kościół bowiem jest jednym ciałem mistycznym na ziemi przez to
właśnie, że wszyscy wierni i wszyscy pasterze jednemu najwyższemu pasterzowi
jako głowie swojej podlegają. Sobór Watykański wyraźnie opiewa, że Biskup
Rzymski ma pełną i najwyższą władzę jurysdykcyjną nad całym Kościołem i że ta
władza w sposób zwykły i bezpośredni rozciąga się i na wszystkie kościoły razem
i z osobna, i na wszystkich pasterzy i wiernych razem i z osobna. Kto więc od
Papieża będącego głową Kościoła dobrowolnie się odrywa, ten tym samym od całego
Kościoła odpada, choćby twierdził, że jedynie przeciw Papieżowi występuje, a
Kościół jako taki uznaje. Jeśli więc nasz kanon w drugiej części wyraźnie mówi
o tych, co Papieżowi posłuszeństwa odmawiają lub zaprzeczają, to czyni to
jedynie dlatego, ażeby uwydatnić, iż i oni po równo z schizmatykami do
odszczepieńców zaliczać się powinni.
Schizma, jak wyżej określona,
może być albo czysta (schisma purum), albo nieczysta, czyli mieszana
(schisma impurum seu mixtum). Schizma czysta jest to dobrowolne zrywanie z
Kościołem li tylko dla braku posłuszeństwa i polega na tym, że ktoś wszystkie
artykuły wiary nawet prymat papieski wyznawając, z złej woli Papieżowi jako głowie
i jako widzialnemu Chrystusa na ziemi zastępcy posłuszeństwa odmawia i z
resztą członków uniwersalnego Kościoła w łączności pozostać nie chce. Różnica
pomiędzy schizmą a herezją jest ta, że herezja sprzeciwia się jedności wiary,
a schizma jedności społeczności chrześcijańskiej. "Inter haeresim
et schisma hoc interesse arbitramur, quod haeresis perversum dogma habet,
schisma vero propter episcopalem dissensionem ab Ecclesia pariter separat",
mówi św. Hieronim (C. 26. Caus. XXIV. q. 3) (3). Przykłady takiej schizmy mieliśmy w średnich
wiekach, kiedy to monarchowie przemocą prawdziwego Papieża z Rzymu wypędzali, a
antypapę na tron św. Piotra wsadzali. Schizma nieczysta, czyli mieszana jest
połączona z herezją i polega na tym, że ktoś nie tylko jedność Kościoła i
społeczności chrześcijańskiej zrywa, ale zarazem jednej albo kilku prawdom
katolickim przez Kościół do wierzenia podanym zaprzecza, np. że Biskup Rzymski
jest Piotra św. następcą. W praktyce zwłaszcza w naszych czasach schizma bodaj
kiedy bez herezji się znalezie, a przynajmniej celem upozorowania swego
odszczepieństwa ostatecznie do herezji doprowadzić musi, co już św. Hieronim
(l. c.) utrzymywał: "Schisma in principio aliqua ex parte potest intelligi
diversum ab haeresi; ceterum nullum schisma est, quod non sibi aliquam haeresim
confingat, ut recte ab Ecclesia recessise videatur" (4), a św.
Tomasz (l. c.) powiada, że schizma jest "via ad heresim" (5). Kanon nasz
mówi tylko o schizmie czystej; kto zaś schizmy nieczystej się dopuszcza, ten
podwójną ekskomunikę na siebie ściąga.
Główne zatem kryterium i
istota schizmy polega na tym, że ktoś duchownej papieskiej władzy jako
najwyższej w Kościele nie uznawając, od Papieża będącego głową Kościoła się
odrywa; a jak do pojęcia apostazji i herezji nie konieczne jest przyłączenie
się do pogańskiej lub kacerskiej religii, tak i do pojęcia schizmy nie
potrzeba, aby się ktoś do schizmatyckiej już istniejącej sekty przyłączył albo
nową schizmatycką sektę utworzył. Również do pojęcia schizmy nie potrzeba
koniecznie, aby ktoś rebelię przeciwko Stolicy Rzymskiej jako takiej
podniósł, lecz wystarcza być rebeliantem przeciwko osobie Papieża, aktualnie
Stolicę Rzymską dzierżącego (pro tempore existentis), a rebeliant taki jest
schizmatykiem nawet wtenczas, choćby następnemu Papieżowi być posłusznym
przyrzekał, albo choćby tylko w jednej poszczególnej sprawie, np. w sprawach
małżeńskich, posłuszeństwa odmawiał. Stąd wynika, że schizmatykiem jeszcze nie jest
1) ten, co przeciw rozporządzeniom papieskim wykracza albo w przypadku
partykularnym trudnymi okolicznościami lub nienawiścią do osoby Papieża
powodowany, nieposłuszeństwem grzeszy, uznawając przy tym najwyższą Papieża
duchowną władzę; 2) ani ten, co będąc poddanym świeckiego państwa papieskiego,
Papieża jako króla swego i zwierzchnika uznawać nie chce; 3) ani ten, co
przeciwko Biskupowi swemu bunt podnosi, bo schizma polega nie na
odłączeniu się od Biskupa partykularnego Kościoła, lecz na odłączeniu się od
Biskupa Rzymskiego jako głowy całego Kościoła.
Ponieważ schizma, jak
powiedzieliśmy, na oderwaniu się od społeczności chrześcijańskiej
polega, dlatego dokonuje się ona li tylko faktem na zewnątrz się
ujawniającym; stąd wynika z jednej strony, że dopóki ktoś nie oderwał się
jawnie od Papieża, dopóty schizmatykiem nie jest, choćby miał zamiar
wyłamania się spod posłuszeństwa Papieżowi, luboć zamiar taki jest grzeszny; z
drugiej strony schizmatykiem jest i ten, co na zewnątrz od Papieża w rzeczy
samej się odłączył, posłuszeństwa mu odmawiając, choćby w duszy Papieża jako
głowę Kościoła uznawał.
Zaprzeczanie posłuszeństwa
Papieżowi winno być w myśl kanonu uporczywe (pertinaciter), tj. z
świadomością i dobrowolnie dokonane; dlatego ekskomuniki nie ściąga na siebie
ten, co temu odmawia posłuszeństwa, którego dla wątpliwej elekcji
nieprawidłowym Papieżem być mieni, ani ten, co z dwóch lub trzech wybranych
Papieży, żadnego za głowę Kościoła nie uznaje; w takim razie nie wolno nawet
ani do tego, ani do owego przechylać się stronnictwa dopóty, dopóki Kościół
pewnego Papieża nie otrzyma.
W ekskomunikę kanonu naszego
popadają więc nie tylko ci wszyscy, co do sekt schizmatyckich orientu należą,
ale także 1) tak zwani starokatolicy, którzy wyłamawszy się spod
posłuszeństwa głowie Kościoła winnego, własnego sobie stworzyli pseudobiskupa
J. H. Reinkensa i jemu w rzeczach duchownych są posłusznymi; 2) wszyscy tak
zwani liberalni katolicy, Auchkatholiken, Staatskatholiken, którzy bądź
prywatnym, bądź publicznym występowaniem przeciwko Papieżowi i wyrokom jego i
całym zewnętrznym zachowaniem się dowodnie okazują, że z Papieżem, jako głową
Kościoła, się nie liczą, jego podwładnymi nie są, jednym słowem do
posłuszeństwa względem Papieża, jako głowy Kościoła, się nie poczuwają. (Bulla Coenae § I. Suarez de
censuris. D. 21. S. 2. 1 excom. D. 23. S.
2. 2 excom. Lugo de fide. D. 21. n. 35. 37).
Przy końcu tego kanonu
wypada uczynić jeszcze wzmiankę o różnicy, jaka zachodzi między ekskomuniką na
apostatów, heretyków i schizmatyków a ekskomuniką na innych grzeszników.
Kościół z rozporządzenia Boskiego jest jeden nie tylko co do liczby, ale
także co do natury, czyli istoty swojej; jedność Kościoła co do istoty jest
dwojaka: jedność wiary i jedność głowy. Jedność wiary polega na
tym, że wszyscy wierni jedne i te same artykuły wiary, które Kościół do
wierzenia podaje, przyjmują i wyznawają, stosownie do słów św. Pawła do
Koryntian (I 1, 10): "ut id ipsum dicatis omnes... sitis autem perfecti in
eodem sensu et in eadem sententia" (6). Jedność głowy polega na tym, że wszyscy wierni i
duszpasterze jednej i tej samej najwyższej władzy papieskiej podlegają, wedle
słów Pana Jezusa: "paś baranki moje, paś owieczki moje", i stosownie
do tych wszystkich miejsc Pisma św., w których Kościół: królestwem, ciałem,
ciałem Chrystusowym, domem, domem Bożym, owczarnią nazywanym bywa. Apostaci
i heretycy gwałcą bezpośrednio jedność wiary, a pośrednio także jedność głowy,
schizmatycy zaś bezpośrednio gwałcą jedność głowy, a pośrednio także jedność
wiary. A ponieważ ekskomunika niczym innym nie jest, jeno wyłączeniem
chrześcijanina z Kościoła, dlatego apostaci, heretycy i schizmatycy tym samym,
że się apostazji, herezji i schizmy dopuszczają, wyrok ekskomuniki sami na
siebie wydawają, sami się z Kościoła wykluczają i stąd słusznie odszczepieńcami
po równo nazywani być winni. Inni zaś grzesznicy, ponieważ grzechem swoim ani
jedności wiary, ani jedności głowy nie zrywają, nie odłączają się sami od
Kościoła, i dlatego też odszczepieńcami nazywani nie bywają. Ekskomunika więc
na apostatów, heretyków i schizmatyków przez Kościół zawyrokowana jest tylko
deklaracją, czyli oświadczeniem, że oni od Kościoła się odłączają i że Kościół
także z społeczności swojej ich wyklucza, "aby wiedzieli, iż przez co kto
grzeszy, przez toż karan bywa", jak mówi Księga Mądrości XI, 17. Kościół
wyklucza ich na to, aby jedność swoją, tj. jedność wiary i jedność głowy
zachować, i aby wierni pouczeni byli, że apostaci, heretycy i schizmatycy
łączności z Kościołem nie mają. Ekskomunika zaś za inne grzechy rzucona,
grzesznika prawdziwie wyłącza z społeczności chrześcijańskiej, do której
należał dotąd, a wyłącza go na to, aby się nawrócił a żył. Pierwsza ekskomunika
ściga zbiegów od łona matki, aby snadź za powrotem swoim podwalinami Kościoła
nie wstrząsali, druga odtrąca niezdrowe członki, aby uzdrowione były. Pierwsza
ekskomunika jest reakcją Kościoła ku własnej obronie przeciwko akcji apostatów,
heretyków i schizmatyków; druga jest akcją Kościoła ku wywołaniu w grzeszniku
reakcji przez poprawienie się i czynienie pokuty. Pierwsza ekskomunika z natury
swojej nie przypuszcza stopni i różnic kary, i dlatego zawsze całkowicie z
społeczności chrześcijańskiej wyłącza, druga ekskomunika przypuszcza stopnie,
tak że przynajmniej dawniej rozróżniano ekskomunikę większą wszystkich dóbr i
ekskomunikę mniejszą niektórych tylko dóbr kościelnych pozbawiającą. Apostaci
więc, heretycy i schizmatycy przestają być członkami Kościoła, choćby Kościół
wyraźnie ich nie wyklinał, gdyż odłączenie ich dobrowolnym jest i od Kościoła
niezależnym; dlatego to nigdy zdarzyć się nie może, że apostatów, heretyków i
schizmatyków za wyłącznych z społeczności swojej Kościół uważać nie będzie; w
przeciwnym razie Kościół przestałby być Kościołem, cios śmiertelny sam boskiemu
swojemu urządzeniu, jedności wiary i jedności głowy, wymierzając. Inni zaś
grzesznicy, dopóki ich Kościół wyrokiem swoim z pośrodka siebie nie wyłączy,
pozostają członkami jego, luboć obumarłymi i odrodzenia potrzebującymi, gdyż
wykluczenie ich jedynie od woli Kościoła, czyli od prawa pozytywnego zawisło;
dlatego to zdarzyć się może, że jednych i tych samych grzeszników w pewnych
czasach Kościół wyklina, a w innych czasach nie wyklina, i odwrotnie.
––––––––
Komentarz
do cenzur kościelnych po dziś dzień obowiązujących, napisał X. J. N. Opieliński,
DR. FILOZOFII I ŚW. TEOLOGII, PROFESOR
SEMINARIUM GNIEŹNIEŃSKIEGO, EGZAMINATOR PROSYNODALNY. Poznań 1896, ss.
390; 39-44. (a)
(Pisownię
i słownictwo nieznacznie uwspółcześniono; tytuł oraz przypisy od red. Ultra
montes.)
Przypisy:
(1) Por. kanon 1325 § 2 ("Schizmatykiem jest
ochrzczony, który nie chce podlegać papieżowi lub żyć w współuczestnictwie z
członkami Kościoła papieżowi podległymi") oraz kan. 2314 nowego Kodeksu
Prawa Kanonicznego z 1917 r., który obecnie obowiązuje w Kościele katolickim.
Zob. Ks. Franciszek Bączkowicz CM, Prawo Kanoniczne. Podręcznik
dla duchowieństwa, T. III. Wydanie trzecie uzupełnili i przygotowali do
druku Ks. Józef Baron CM i ks. Władysław Stawinoga CM. Wydawnictwo Diecezjalne
Św. Krzyża w Opolu 1958, ss. 478-486; 601.
(2) "Ściśle się wyrażając schizmatykami nazywani są
ci, którzy z własnej woli i intencji oddzielają się od jedności Kościoła...
Jedność zaś Kościoła polega na dwóch rzeczach; mianowicie na połączeniu
członków Kościoła między sobą, czyli na ich zjednoczeniu, a następnie na
podporządkowaniu się wszystkich członków Kościoła jednej głowie... I
dlatego schizmatykami są ci, którzy odmawiają podległości papieżowi i odrzucają
więzy łączności z członkami Kościoła posłusznymi papieżowi". (Św. Tomasz z
Akwinu, Summa Teologiczna, II. II. q. 39, a. 1).
(3) "Sądzimy, iż między herezją a schizmą ta zachodzi
różnica, że herezja zawiera w sobie przewrotną naukę, schizma zaś wskutek
niezgody między biskupami w równy sposób od Kościoła oddziela". (Św. Hieronim, Super Epist. ad Tit., Cap.
XXXI, in illud: Haereticum hominem).
(4)
"Schizma na początku pod pewnym względem może być uważana jako coś różnego
od herezji, jednak nie ma żadnej schizmy, która by sobie nie wymyśliła jakiejś
herezji, aby się wydawało, że słusznie odstąpiła od Kościoła". (Św.
Hieronim, loc. cit.).
(5)
"drogą do herezji". (Św. Tomasz z Akwinu, loc. cit.).
(6)
"abyście to samo mówili wszyscy... bądźcie doskonale zgodni w jednej myśli
i w jednym zdaniu" (I Kor. I, 10).
(a) Por. 1) Ks. Jan Nepomucen Opieliński, a) Co to jest ekskomunika? b) Apostaci, heretycy i schizmatycy a inni grzesznicy.
2) Papież Urban VIII, Papież Benedykt XIV, Wyznanie Wiary dla chrześcijan
wschodnich (Professio
Fidei Orientalibus praescripta).
3) Papież Pius IX, Modlitwa o nawrócenie
kacerzy i schizmatyków.
4) Ks. Ignacy Grabowski, a) Prawo kanoniczne według nowego kodeksu. b) O występkach przeciw wierze i
jedności kościelnej. c) Kościół a herezja.
5) Ks. Franciszek Bączkowicz CM, a) Przepisy Kościoła odnoszące się do współżycia katolików
z heretykami. b) Posty obowiązujące.
6) Ks. Dr Henryk Maria Pezzani, Kodeks
Świętego Katolickiego Kościoła Rzymskiego. Kanon 26. Zakazany jest wybór na
Papieża tego, kto odstąpił od wiary katolickiej, heretyka lub schizmatyka;
jeśli ktoś taki zostanie wybrany, wybór jest nieważny. (Codex Sanctae Catholicae Romanae Ecclesiae. Can.
26. Devius a fide catholica, haereticus, vel schismaticus eligi prohibetur in
Romanum Pontificem; si eligatur nulla est electio).
6) Ks. Andrzej Wyrzykowski, a) Schizma. b) Schizma antiocheńska (330-415). c) Schizma akacjańska (484-519). d) Wielka Schizma Zachodnia (1378-1415).
7) Bp Władysław Krynicki, Dzieje Kościoła powszechnego.
8) Ks. Walenty Gadowski, Nauka
Kościoła. Wybór orzeczeń dogmatycznych Kościoła katolickiego i jego praw
kanonicznych.
9) O. Jan Jakub Scheffmacher SI, Katechizm polemiczny czyli Wykład nauk
wiary chrześcijańskiej przez zwolenników Lutra, Kalwina i innych z nimi spokrewnionych,
zaprzeczanych lub przekształcanych.
10) Ks. Andrzej Macko, Znaczenie encykliki o modernizmie.
11) Sac. F. H.
Reinerding, Theologiae
fundamentalis tractatus duo. Tractatus prior. Demonstratio christiano-catholica
contra adversarios generatim omnes. De iis, qui auctoritati Ecclesiae
obluctantur.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Pozwolenie
Władzy Duchownej:
Aprobata.
Dzieło pod tytułem
"Komentarz do cenzur kościelnych po dziś dzień obowiązujących"
dokładnie przejrzałem i polecam je do Imprimatur tem goręcej, że gruntowne i
wyczerpujące objaśnienia, jakie podaje, będą dla Kapłanów, zwłaszcza w
trybunale Pokuty św., nader wielką pomocą w rozwiązywaniu przypadków pod
względem cenzur choćby najzawilszych.
GNIEZNO, d. 29. sierpnia 1895.
podp. † X. Andrzejewicz, Bp.
Cenzor
ksiąg duchownych.
–––––––
Imprimatur.
Gnesnae, die 30. Augusti 1895.
Consistorium Generale Archiepiscopale.
(L. S.)
J. Simon,
Vicarius in Spiritualibus et Officialis Generalis.
Nr. 4683/95.
X.
Pasikowski.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
