Dogmat katolicki (Rozwój dogmatu) - x. François Perriot

   Nie bez pewnej obawy stawiamy na czele tego artykułu napis, tak odpowiadający wyma­ganiom dzisiejszych czasów, ale zarazem mogący tak łatwo być źle zrozumianym: Rozwój dogmatu katolickiego. W istocie, dogmat katolicki najzupełniej stały, od chwili zamknięcia Objawienia chrześcijańskiego jest ostatecznie utrwalony. Nic do niego dorzucić nie można, albowiem nic nie może powiększyć skarbnicy prawd objawionych. Nic w nim zmienione być nie może, gdyż Słowo boże które go stanowi, trwa na wieki. Kościół, ustanowiony stróżem tego skarbu wiary, nie ma innego zadania nad to, by przekazać go dalej takim, jakim go otrzymał; doskonale tłumaczy to św. "Win­centy Leryneński przy wykładzie tekstu św. Pawła: Bonum Depo­situm custodi (Strzeż dobrej rzeczy zwierzonej) (Timot. II. 1). Język tego pisarza jest tak piękny, powaga, jaką się cieszy w danym przedmiocie, tak wielka, a myśl jego tak ściśle się łączy z nauką, którą tu mamy przedstawić, że nie możemy się oprzeć chęci przytoczenia tu w całości odnośnego ustępu:

„Któż jest dziś owym Tymoteuszem, jeśli nie Kościół po­wszechny w ogólności albo zbiorowe ciało biskupów w szczególno­ści, którzy powinni sami posiadać i innym udzielać całkowitą zna­jomość boskiej religii?

Cóż to znaczy: Strzeż dobrej rzeczy zwierzonej? Strzeż, mówi, przeciwko złodziejom, przeciw nieprzyjaciołom, aby ci, gdy ludzie zasną, nie zdołali rozrzucić kąkolu między dobre ziarno pszeniczne, zasiane ręką Syna Człowieczego na własnej roli.

„Strzeż dobrej rzeczy zwierzonej” powiada. Co to za rzecz zwierzona? To co ci zostało powierzone, nie zaś to, coś ty sam wynalazł; to coś otrzymał, nie to coś sam wymyślił; sprawa to nie bystrości umysłu, lecz nauki, nie prywatnego trudu, lecz publicz­nego przekazywania, rzecz-to co zstąpiła do ciebie, ale nie przez ciebie na świat wydana: - rzecz, której ty być winieneś nie właścicielem, lecz stróżem, - nie mistrzem lecz naśladowcą, - nie nauczycielem   lecz uczniem.

O Tymoteuszu, o kapłanie, o nauczycielu! jeśli posłannictwo boże dało ci odpowiednią zdolność, doświadczenie, naukę, bądź Bezeleelem duchowego tabernakulum (Ezech. 31, 2 ss), obrabiaj drogocenne kamienie boskiego dogmatu, starannie je składaj, gu­stownie oprawiaj, nadawaj im blask, wdzięk, piękno. Niech będzie przy twym wykładzie jaśniej pojmowane to, w co początkowo wie­rzono niewyraźnie. Niechaj przez ciebie potomność ma szczęście zrozumieć to, co starzy czcili nie rozumiejąc. Nauczaj tylko tego, czegoś się sam nauczył, abyś nie mówił rzeczy nowych, gdy mó­wisz na sposób nowy.” (Commonitorium. cap. 22).

Niezmiennym jest przeto dogmat katolicki, i gdyby jego ro­zwój miał polegać na zmianie, choćby tylko skutkiem zwykłego przyrostu w przedmiocie wiary, to musielibyśmy twierdzić ze św. Wincentym Leryneńskim, z tradycją i z nauką katolicką, że dogmat nie dopuszcza żadnego rozwoju.

Ale choć sam w sobie pozostaje takim, jakim był zawsze, do­gmat katolicki może być lepiej i głębiej badany. Może on przeto wzrastać i rozwijać się dla nas przez dokładniejsze poznanie go z naszej strony. I tę właśnie myśl ze zwykłą sobie jasnością wy­powiada św. Wincenty Leryneński.

„Powie kto: czyżby nie miało być w Kościele Chrystusowym żadnego postępu religijnego? Otóż może być postęp religijny i bardzo wielki. Albowiem, któż się okaże tak dalece nieprzyja­znym człowiekowi a wrogim Bogu, by chciał ten postęp zatrzy­mać? Ale potrzeba, żeby to był prawdziwie postęp w wierze, a nie przemiana wiary. Do istoty bowiem postępu należy, aby rzecz jakaś nabierała wzrostu sama w sobie; przemiana zaś polega na tym, że rzecz staje się inną, niż była poprzednio. Potrzeba więc, aby rzecz jakaś wzrastała, aby czyniła wielkie i gwałtowne postępy zarówno w jednostce jak w całym ogóle, zarówno w każ­dym człowieku z osobna jak w całym Kościele; na wszystkich sto­pniach czasów i stuleci, w wiedzy, w mądrości, ale w swoim tylko zakresie, to jest w tymże dogmacie, w tym samem rozumieniu, w tym samem znaczeniu." (Tamże. cap. 23).

W tym znaczeniu i tylko w tym znaczeniu chętnie się zga­dzamy na rozwój dogmatu katolickiego. Rozumie się, że z góry odrzucamy wszystko, coby mogło trącić w rozwoju dogmatu jaką­kolwiek przemianą wiary lub sposobu pojmowania prawd objawio­nych. W szczególności potępiamy to pojmowanie rozwoju dogma­tu, które ściągnęło na się klątwę Soboru Watykańskiego:

„Jeśliby kto utrzymywał, że zdarzyć się może, iż kiedyś z po­stępem nauki podawane przez Kościół dogmaty nabiorą innego znaczenia, aniżeli to, którego nauczał i naucza Kościół, niech bę­dzie wyklęty.” (C.  Vatic. De Fide et ratione. can. 3).

I my też będziemy mieli bezustannie przed oczyma to orze­czenie konstytucji Dei Filius, którym tenże Sobór kończy rozdział De Fide et ratione:

„Objawiona przez Boga nauka wiary bynajmniej nie została nam podana jako wytwór filozoficzny dla udoskonalenia umysłu ludzkiego, lecz jako boski depozyt powierzona została oblubienicy Chrystusowej, która powinna go wiernie strzec i nieomylnie wyjaśniać. Stąd też płynie konieczność nadawania świętym dogma­tom zawsze tego znaczenia, jakie im raz nadał Kościół, święta Matka nasza, i od jakiego nigdy się nie powinno odstępować pod pozorem głębszego lub wyższego (altioris) ich rozumienia.” (Tamże. n. 23).

A poza tymi ograniczeniami jakże obszerne pozostaje pole do rozwoju dogmatu?! Św. Wincenty Leryneński, który granice tego rozwoju tak dokładnie opisał, daje nam różne jego określenia, po­zwalające nam przynajmniej domyślać się jego rozciągłości i boga­ctwa. „Godziwa to rzecz starożytne dogmaty niebiańskiej filozofii z biegiem czasu starannie wyjaśniać, opiłowywać, wygładzać, ale niegodziwa je zmieniać, obcinać i kaleczyć. Niech się stają przej­rzystymi, jasnymi, wyraźnymi, ale niech zachowają koniecznie swą pełność, dokładność, charakter...”.

„...Kościół Chrystusowy, troskliwy i roztropny stróż powie­rzonych sobie dogmatów, nic w nich nie zmienia, nic nie uszczu­pla, nic nie dodaje, nic potrzebnego z nich nie usuwa, nic zby­tecznego nie dorzuca, nic ze swego nie zatraca, nic cudzego sobie nie przywłaszcza, lecz całą siłą o to się stara, by drogą wiernego i mądrego traktowania dawnych dogmatów udoskonalał i wygła­dzał pierwotną ich formę i pierwsze zarysy, by ustalał i wzmacniał ich formuły oraz przyjęte już tłumaczenia, aby poręczał dane, po­przednio już potwierdzone i określone. Wreszcie cóż kiedy innego miał Kościół na względzie w orzeczeniach swoich Soborów, jeśli nie to, aby staranniej wierzono w to, w co poprzednio wierzono poprostu, aby żarliwiej nauczano tego, czego poprzednio nauczano niedbale, aby staranniej czczono to, co poprzednio czczono obojęt­nie. To właśnie, powtarzam zawsze, i nic nad to innego dekretami soborów swoich nie pragnął osiągnąć Kościół; co otrzymał od przodków drogą tradycji, to potomnym na piśmie zostawił, w nie­wielu wyrazach zawierając cały ogrom przedmiotu, a najczęściej dla lepszego zrozumienia rzeczy, oznaczając nową nazwą nie nową treść dogmatu.” (Tamże. n. 23).

Najmniejsza przesada w słowach powyższych zdolna byłaby obudzić podejrzenie co do znaczenia samego przedmiotu, gdyby ten przedmiot był mniej bogaty i mniej prawdziwy. Lecz trudno było­by lepiej od św. Wincentego Leryneńskiego wypowiedzieć istotę ro­zwoju, jakiemu podlega dogmat katolicki. Dla tego też by nabrać dokładnego pojęcia o postępie w nauce kościelnej, wystarcza dać krótki komentarz na wyżej przytoczone ustępy znakomitego kościel­nego pisarza.

Żeby dany przedmiot traktować metodycznie, wytłumaczymy z kolei: jakie pierwiastki dogmatu katolickiego podlegają rozwo­jowi, a na zakończenie powiemy słowo o przyczynach, działających w tym rozwoju. Stąd cztery następujące punkty:

l-o Dogmat katolicki w ogólności jest-to ogół prawd przez Boga objawionych i do wierzenia przez Kościół katolicki podanych, w które wierzyć jesteśmy obowiązani wiarą nadprzyrodzoną.

Wiele składa się pierwiastków na dogmat katolicki. Pierw­szym z nich jest objawienie boskie. Dogmat, w istocie, jest tym, w co wierzyć jesteśmy obowiązani uczuciem wiary boskiej czyli teologicznej. Otóż taką wiarą boską możemy wierzyć tylko w to, co nam Bóg objawił. Pojęcie przeto dogmatu z natury swej wy­maga przede wszystkiem objawienia boskiego.

Objawienie to, jak mówią Ojcowie Soboru Watykańskiego, i „podobało się mądrości i dobroci Boga udzielić ludziom” i „drogą nadprzyrodzoną objawić rodzajowi ludzkiemu i Jego samego i odwieczne wyroki Jego woli, według tych słów apostoła: Rozmaicie i wielą sposobów mówiwszy dawno Bóg oycom przez proroki, naosta­tek tych dni mówił do nas przez Syna.." (Conc. Vatic. C. Dei Filius. c. II). Tak więc dla rodzaju ludzkiego wiarogodnymi zwia­stunami objawienia boskiego byli prorocy, czyli natchnieni przez Boga mężowie Starego Testamentu, i Jezus Chrystus, Syn Boży, twórca Nowego Zakonu. Stanowią oni jedną całość z Objawieniem, gdyż przez nich to tylko samych przemawiał Bóg do ludzi. Bez nich nie mielibyśmy Objawienia, z nimi - otrzymujemy je prawdziwie; po za tymi heroldami, wysłanymi przez Boga do ludzi, niemasz Objawienia, w któreby wszyscy ludzie byli obowiązani wierzyć wiarą boską, gdyż Pan Bóg nie chciał udzielać tajemnic  swej boskiej mądrości bezpośrednio każdemu człowiekowi zosobna.

Mógłby Pan Bóg, co prawda, dać nam nowych wysłańców, obowiązanych nowe prawdy zwiastować światu; gdyby to uczynił musielibyśmy dorzucić ich imiona do imion tamtych głosicieli Obja­wienia, a naukę ich włączyć do całości naszych wierzeń. W takim, razie w niczym nie zmieniłby się sposób objawienia, lecz tylko obszar dogmatu przez nowe prawdy by się powiększył, a to po­większenie, że pochodziłoby od samego Twórcy Objawienia, słusznie nazwać byśmy mogli rozwojem dogmatu. Nie można bowiem przy­puszczać, aby Pan Bóg przez nowe objawienie chciał coś innego uczynić, jak tylko rozwinąć dawne swe Objawienia.

Czy to przypuszczenie urzeczywistniło się po Chrystusie Panu lub czy kiedykolwiek się urzeczywistni? czy dogmat katolicki rozwi­nie się kiedy przez rozszerzenie samej treści Objawienia?

Aż do przyjścia Chrystusa Pana Objawienie boskie postępo­wało i rozwijało się ustawicznie. Pierwsza obietnica o Odkupicielu. świata, dana człowiekowi po jego upadku, postępowała naprzód, uzupełniając się nowymi proroctwami, rozjaśniała się światłość w miarę zbliżania się terminu, naznaczonego przez Mądrość Naj­wyższą. W chwili przyjścia Słońca Sprawiedliwości spełniły się czasy. Ale odtąd próżno wyczekiwać nowego Objawienia, któreby udoskonaliło i zastąpiło religię chrześcijańską, tak jak ona udoskonaliła i zastąpiła religię mojżeszową. Prorocy zapowiedzieli, że królestwo Chrystusowe ma trwać do końca wieków (Ps. 88,5; Izajasz. LXI, 8, 9; Dan. II. 44). Św. Paweł stwierdza wieczną trwałość Nowego Przymierza (Żyd. XII. 7), wyklina wszelkie głoszenie nowej ewangelii. (Galat. I. 8).

Skądinąd, jakżeż mamy przypuszczać nowe objawienie? Wszak musiałoby ono swą doskonałością, przewyższać Objawienie chrześci­jańskie, inaczej byłoby niepożyteczne i wsteczne, pozbawiłoby do­skonałości lud nowy, urobiony przez Chrystusa Pana; tego zaś racjonalnie przypuszczać nie można. Boć jakże znaleźć pośrednika wyższego nad samego Syna Bożego? Jakże tu dorzucić cośkolwiek do przedmiotu Objawienia, kiedy sam Chrystus oświadcza, że nauka Jego zawiera wszelką prawdę? (Jan. XIV, 26; XVI, 12-15). I coby się stało z Kościołem, założonym na to, by trwał aż do skończenia światów, coby się stało z nowym przypuszczalnym obja­wieniem, któregoby stróżem nie był ustanowiony Kościół św.? Te i tym podobne niemożliwości nie pozwalają oczekiwać po no­wym przypuszczalnym objawieniu żadnego rozwoju dogmatu kato­lickiego.

Ale czy przynajmniej możnaby przypuścić, że Bóg, nie zastę­pując nowym objawieniem objawienia chrześcijańskiego, udoskona­liłby to ostatnie przez uzupełnienie go przedmiotami z tegoż za­kresu wiary wziętymi? Nie, i to niemożebne, Chrystus Pan obie­cał apostołom swoim, że Duch św., którego im przyśle, nauczy ich wszelkiej prawdy (Jan. XVI, 13), a tym samem rozumiał, że Duch św. przypomni im to, czego On sam ich nauczał (Jan. XIV, 16), i to tak dalece, że już do końca świata nie będą potrzebowali ni­czego więcej nauczać, tylko tego, czego się sami od Niego byli nauczyli, (Mat. XXVIII, 19-20).

Lecz objawienie znajduje swój wyraz w Piśmie św. i w ustnej tradycji, otrzymanej od Chrystusa przez Apostołów, a przekazy­wanej przez ich następców wszystkim pokoleniom; czyż więc nie możnaby mieć nadziei, żeby Księgi Święte się udoskonalały, żeby tradycja się uzupełniała i oczyszczała, a dogmat katolicki tym sposobem rozwijał się przez rozwój środków Objawienia? I w tym razie również trzeba się wyrzec wszelkiej myśli o postępie. Kanon Ksiąg świętych ustalił liczbę ksiąg natchnionych i składają­cych je części, zamykając ją pismami św. Jana Ewangelisty, osta­tniego przedstawiciela Kolegium apostolskiego. Tradycja po­czątkowo była tylko nauką Chrystusa i Apostołów; nauka ta po­zostanie na wieki taką, jaką była na początku; wszelkie do­datki pozostaną jej zawsze obcymi. Pismo św. i Tradycja są depo­zytem i skarbem, powierzonym straży Kościoła, który, jak dosko­nale powiada św. Wincenty Leryneński, nic doń nie może dodać, nie odjąć, nic zmienić. Można będzie lepiej poznać Pismo święte i Tradycję - to prawda, i zobaczymy, że wtem właśnie dokładniejszym poznaniu leży jedno ze źródeł rozwoju dogmatu katolickiego, lecz postęp ten odbywać się będzie w rozumie wiernych, nie zaś w samem Piśmie św. i w Tradycji.

A zatem dogmat katolicki nie może się rozwijać w swym pierw­szym składowym pierwiastku, t. j. w Objawieniu. Rozważmy te­raz drugi z tych pierwiastków katolickiego dogmatu.

2. Drugim pierwiastkiem dogmatu katolickiego jest podanie go wiernym przez Kościół. Kościołowi bowiem - i jemu tylko sa­memu powierzył Bóg skarbnicę objawienia: od niego tez powinni się ludzie uczyć rzeczy objawionych. Na jego przeto nauczaniu i na jego przedstawieniu powinni budować gmach swojej wiary. Bez tego przedstawienia ze strony Kościoła, któremu zapewnił Bóg nie­omylność, nie moglibyśmy z zupełną pewnością wiedzieć, co nam Bóg objawił; a w niepewności o fakcie lub o przedmiocie boskiego Objawienia nie moglibyśmy posiadać wiary, wykluczającej wszelką, wątpliwość. Stąd taki wniosek, że bez podania prawdy przez Ko­ściół nie mógłby istnieć prawdziwy dogmat. To przeto podanie prawdy przez Kościół jest drugim pierwiastkiem katolickiego do­gmatu.

Urząd nauczycielski, powierzony przez Boga Kościołowi, mo­że przyjmować rozmaite stopnie, względnie do tego, czy Kościół oświadcza się więcej lub mniej wyraźnie w przedmiocie dogmatu, zawartego w źródłach boskiego Objawienia, t. j. w Piśmie św. i w Tradycji.

Pierwszym z tych stopni, dla swej doniosłości stanowiącym pod­stawę dwu innych, choć od nich znacznie niższym, jest ogólne orze­czenie Kościoła, że Objawienie boskie zawiera się w tekście Ksiąg świętych, których ten Kościół jest stróżem, jak również w Tradycji, którą Kościół otrzymał od Apostołów drogą podwój­nej dziedziczności: drogą hierarchii i drogą nauczania.

Przez pierwszy ten objaw swego nauczycielstwa Kościół orzeka w ogólności, że wszystko, co się zawiera w Piśmie św. i w Tradycji, jest słowem Bożym objawionym; to właśnie wyraził Sobór Trydencki tymi słowy: „Święty Sobór Powszechny zważywszy, że ta prawda i ta nauka (prawda objawiona) zawiera się w Księgach Pisma św. i w Tradycji niepisanej, którą Apostołowie otrzymali z ust samego Chrystusa, i która od Apostołów pod tchnieniem Du­cha Św., przechodząc niejako z rąk do rąk, przyszła aż do nas i t. d.”    (Sess. 4 Decret. de Can. Script.).

Drugim stopniem boskiego nauczycielstwa Kościoła jest orze­czenie, którym Kościół wyjaśnia lub tłumaczy jakiś ustęp z Pisma św., albo też jakieś dane z Tradycji, nie czyniąc z nich wszakże przedmiotu uroczystej definicji; ten rodzaj nauczycielstwa wykony­wa Kościół rozmaitym sposobem, na przykład: zapisując te tłuma­czenia albo wyjaśnienia w uroczystych aktach soborów po za de­finicjami dogmatycznymi, umieszczając je w świętych tekstach litur­gii, w swej praktyce powszechnej, w swym zwykłem i powszechnym nauczaniu po całym świecie.

Trzeci stopień nauczycielstwa Kościoła polega na uroczystym orzeczeniu, mocą którego papież przy współudziale Soboru Ekume­nicznego lub też bez niego postanawia, że ta lub owa nauka po­winna być przez wiernych uważana za objawiony przez Boga. Osta­tni ten objaw nauczycielstwa kościelnego jest najdoskonalszy, już to ze względu na towarzyszące mu uroczystości, już też ze wzglę­du na dokładność formuł, wyrażających orzeczony dogmat.

Nie mamy zamiaru podawać tu głębszego studium o każdym z tych trzech stopni nauczycielstwa kościelnego; wystarcza nam je tylko zrozumieć. Przy świetle zaś tego rozróżnienia obaczymy, ja­kim sposobem dogmat katolicki rozwijać się może na gruncie poda­wania przez Kościół wiernym prawdy objawionej.

Pierwszy rodzaj rozwoju prawdy dogmatycznej polega na tym, że dana prawda objawiona, w Piśmie św. albo w Tradycji zawar­ta, niczym nie zwracająca na siebie szczególnej uwagi, ani przez Kościół św. do wierzenia nie podana, chyba tylko niewyraźnie w ry­czałtowym nauczaniu wiernych o treści Ksiąg św. i Tradycji, po­woli wyłania się z tej ogólnej masy prawd, staje się dokładniej pozna­wana, czy to przez nauczanie, czy przez kult liturgiczny, czy przez pobożność wiernych, i tak przechodzi ta prawda do liczby prawd, wyraźnie i formalnie głoszonych przez Kościół. Następnie pod wpływem okoliczności, pod naciskiem du­cha pobożności wiernych i pod tchnieniem Ducha Św. w tym sa­mym kierunku się objawiającego, Kościół św., to jest papież, sam przez się lub przy współudziale soboru, wpisuje daną prawdę do Katalogu tych prawd, w które każdy chrześcijanin boską katolicką wiarą wierzyć powinien. Tak było z dogmatem Niepokalanego Po­częcia.

Chwalebny ten przywilej Przenajświętszej Maryi Panny, dłu­go pozostający w skarbnicy objawienia bez zwracania na się uwa­gi, wyszedł powoli z ukrycia w skutek hołdów, jakie oddawać mu chcieli wierni i pobożni. Znalazła się opozycja: obawiał się św. Bernard wprowadzenia jakiej nowości już to w dogmacie, już też wprost w samej liturgii; zganił kanonikom Lyońskim wprowadzenie święta Niep. Poczęcia. Później zajmowano się tą sprawą po szko­łach; roztrząsano ją wszechstronnie na podstawie dogmatu. Ko­ściół popierał tezy, broniące przywileju Niepokalanego Poczęcia; samą tę nazwę wprowadzono nawet do tekstu liturgicznego. Wre­szcie d. 8 Grudnia 1854 r., po wyczerpującym zbadaniu wiary Ko­ścioła, pomników przeszłości, wierzenia ludów, po wezwaniu Ducha Św. i za Jego natchnieniem, papież ku powszechnej radości kato­lickiego świata, dogmatycznie orzekł niezrównany przywilej Niepo­kalanego Poczęcia N. M. Panny.

Takiemu rozwojowi, w którym dogmat jakiś powoli przecho­dzi od nauki niewyraźnej do wyraźnego orzeczenia i do uroczystej definicji, odpowiada równoległy rozwój formuł, wyrażających ten dogmat, oraz rozwój wyjaśnień, prawdziwe jego znaczenie zawie­rających.

Przez zastanowienie się nad dogmatem i przez rozważanie go wszechstronne wszystkie jego części lepiej się pojmuje; same na­wet napaści przeciwników dogmatu stanowią jakoby tarczę przeciw nadużyciom, jakim łatwo możnaby ulec, oraz bodziec do wyszuki­wania wyrażeń, najdokładniej wypowiadających naturę dogmatu, tak, że w końcu terminy uroczystej definicji wszechstronnie obejmu­ją dogmat i ściśle go odgraniczają od wszystkiego, co jest błędem. Tak np. definicja Niepokalanego Poczęcia ścisłością swej formy usuwa wiele błędów, które były niegdyś przedmiotem żywych spo­rów naukowych: że wspomnę tylko takie błędy jak ten, że wyjęcie N. M. Panny z pod jarzma grzechu odnosi się do drugiej, a nie do pierwszej chwili jej poczęcia, lub ten inny, że N. M. Panna, więcej niż inni święci uświęcona i na otrzymanie łaski uświęcającej nie potrzebująca po swym poczęciu czekać aż do dnia swych narodzin, lub choćby tylko kilka miesięcy,  jak św. Jan Chrzciciel, nie mniej jednak otrzymała tę łaskę uświęcającą takim samym sposobem, jak inni święci; lub taki błąd np., że zupełna wolność Matki Boskiej od wszelkiego grzechu stawia ją po za zasługami Chrystusa Pana, który po to przyszedł na ziemię, aby odkupić człowieka od grzechu.

Wszystkie te błędy zostały usunięte, a przeciwne im prawdy orzeczone przez tę cudowną w swej prostocie i bogactwie formułę: „Orzekamy, iż nauka, która utrzymuje, że N. M. Panna w pierw­szej chwili swego poczęcia, za łaską i szczególnym przywilejem Boga Wszechmocnego, przez wzgląd na zasługi Chrystusa Pana, Zbawiciela rodu ludzkiego, została zachowana wolną od wszelkiej zmazy grzechu pierworodnego, jest objawiona przez Boga, a skut­kiem tego, powinna być silnie i niewzruszenie wierzona przez wszy­stkich wiernych.”.

Nie ten tylko istnieje rozwój dogmatu katolickiego, o którym mówiliśmy, a który się odbywa na gruncie podawania prawdy przez Kościół; bywa inny jeszcze rozwój dogmatu, odnoszący się nie już do prawd, zawartych w źródłach objawienia, lecz do samych źró­deł objawienia.

Tak np. Kościół z całą wiarogodnością podaje nam Księgi święte za słowo Boże pisane, za księgi częściowo zawierające Obja­wienie boże, za księgi natchnione przez Boga. To pojęcie o Pi­śmie św., podane nam  przez  Kościół, jest wprawdzie tak dawne, jak samo Pismo święte, ale Kościół może z biegiem czasu dokła­dniej określić, jak należy rozumieć tę prawdę, że Pismo  św. jest Słowem Bożym. Z biegiem  czasu oznacza Kościół autentycznym spisem, jakie księgi w Piśmie św. są kanoniczne, a tym samem kła­dzie koniec sporom o niektóre z tych ksiąg świętych, jak np. o List do Żydów i o Apokalipsę w N. Testamencie. Orzeka tez, że wszystkie księgi kanoniczne ze wszystkimi częściami mają być uwa­żane za natchnione. O istocie tego natchnienia Kościół wyjaśni z czasem, iż aby księga jakaś była uważana za natchnioną, nie wystarcza, żeby będąc pierwotnie napisaną z pomysłu swego auto­ra, została następnie uznana przez władzę kościelną za obejmującą Objawienie prawdziwe i bez żadnego błędu..., lecz potrzeba, aby ta księga ze strony Kościoła była uznana za natchnioną przez Du­cha św., i mającą samego Boga za autora.

Po takim utrwaleniu istoty natchnienia pozostaje Kościoło­wi jeszcze określić rozciągłość takowego. Kwestia ta jest roz­trząsana obecnie; jedni utrzymują, że natchnienie ksiąg: św. rozcią­ga się jedynie do nauki nadprzyrodzonej, nie zaś do zakresu nauk przyrodzonych: fizyki, astronomii, geologii, chronologii etc., inni przeciwnie, nie przypuszczają aby się godziło tekst święty dzielić na dwa działy, i tylko do jednego z nich ograniczać natchnienie, boskie. Utrzymują, oni, że pod tym względem mamy tradycję wy­raźną i zaprzeczyć się nie dającą. Spór ten prawdopodobnie prę­dzej lub później sprowadzi orzeczenie ze strony nieomylnego nau­czycielstwa, które na zawsze ustali rozciągłość inspiracji. I to bę­dzie postęp dogmatu katolickiego w podawaniu nam przez Kościół tekstu Pisma św.

Również może Kościół święty stopniowo określać warunki, po których się rozpoznaje, czy jakaś nauka należy do zwykłej nauki Kościoła. Uczynił to już nawet w formie negatywnej, orzekając na Soborze Watykańskim, że nie wolno tłumaczyć Pisma św. w spo­sób przeciwny jednomyślnej zgodzie Ojców świętych.

Do tegoż samego rzędu rozwoju w dogmacie katolickim na­jeży orzeczenie o nieomylności papieskiej, które to orzeczenie kła­dzie koniec wszystkim poprzednim sporom, poprawia używane da­wniej formuły, w tym co one mogły zawierać  zbytecznego lub niedokładnego, i wskazuje z największą ścisłością osobę, przedmiot, naturę, bezpośrednie skutki nieomylności papieskiej, będącej podstawą uroczystych orzeczeń w przedmiocie wiary.

3. Objawienie boskie i podanie go wiernym przez Kościół, są to dwa przedmiotowe pierwiastki dogmatu katolickiego. Wskaza­liśmy dotychczas, jak po stronie tego przedmiotowego pierwiastku wiary odbywać się może rozwój dogmatu. Pozostaje nam jesz­cze w tym rozwojowym procesie dogmatu katolickiego zbadać inny jeszcze pierwiastek, który nazwać można pierwiastkiem podmioto­wym. Chcemy tu mówić o tym świetle, jakiego nam udziela podane przez Kościół Objawienie, jak również o tym przyzwoleniu z naszej strony, jakiem odpowiadać mamy na to boskie nauczanie Kościoła. Musimy przyznać, że dogmat istnieje sam w sobie przed wszelkim przyzwoleniem nań ze strony wiernych, którzy mają obowiązek weń wierzyć i zewnętrznie go wyznawać. Ale nie miałby on żadnej ra­cji bytu, gdyby się nie miał stać światłem dla rozumu, a prawi­dłem dla woli człowieka. Otóż przez wiarę-tą podmiotową, subiektywną wiernych osiąga on cel swój bezpośredni i formalny; wiara tedy wiernych stanowi trzeci pierwiastek, pierwiastek podmiotowy, czyli subiektywny dogmatu katolickiego.   

Jeżeli z dwóch poważnych  pierwiastków przedmiotowych, je­den sprzeciwia się wszelkiemu  rozwojowi, a drugi ulega mu tylko do pewnego stopnia, to przeciwnie, pierwiastek subiektywny przy­puszcza rozwój nieskończony w swej rozmaitości i rozciągłości. Innymi słowy, wiara osób wierzących przy rozważaniu i badaniu dogmatu może bezwarunkowo czynić postępy w poznawaniu i w miło­waniu objawionej prawdy. Wypowiedział to św. Wincenty Lery­nenski właściwym sobie wspaniałym krasomówczym językiem. Spró­bujemy wykazać to w uwagach, jakie się nam nasuną z filozoficz­nego i teologicznego rozważania tego przedmiotu.

Dwa gatunki   światła oświecają dogmat katolicki: pierwszym z nich jest światło wiary, polegające na łasce oświecającej i pobu­dzającej, mocą której człowiek daje swe niewzruszone przyzwole­nie na prawdy objawione ze względu  na prawdomówność objawia­jącego je Boga; drugim - jest światło rozumu, które się zasadza na ogóle świateł naturalnych, przy pomocy których człowiek mo­że w zakresie dogmatu: 1) znane  poprzednio prawdy oprzeć logicznie na akcie wiary, i 2) rozwinąć   wyniki prawd objawionych, wyjaśnić wzajemny ich stosunek do siebie i do prawd przyrodzonych.    Bezpośrednim skutkiem tej podwójnej pracy rozumu jest oświecenie umysłu w głównych zasadach i w treści dogmatu, które to zasady na pierwsze wejrzenie same przez się nie były widoczne. Lecz, ponieważ umysł, który w tej podwójnej pracy rozumuje, jest tym samym umysłem, który wierzy, przeto i jedna i druga praca kończy się naturalnie postępem w wierze. Umysł, lepiej oświeco­ny w zasadach dogmatu, mocniej  się przywiązuje do niego. Więcej wykształcony w  tym  wszystkim, co  zamyka prawda objawiona, umysł ludzki rozszerza  swe nadprzyrodzone  przyzwolenie do wię­kszej ilości przedmiotów wyraźnie poznanych. W tej przeto podwój­nej pracy rozumu zawiera się podwójna przyczyna  postępu w wie­rze, i co za tym idzie, rozwoju w dogmacie.

Dodajmy, że ten rozwój wiary i dogmatu, jakkolwiek prze­prowadzany siłą rozumu, nie może się dokonać bez pomocy łaski nadprzyrodzonej, albowiem wszelkie powiększenie wiary, zarówno jak sama wiara, jest doskonałością nadprzyrodzoną, wymagającą odrębnego dla siebie zasiłku łaski. Z drugiej znów strony, jeżeli zadziwiające dary, jakimi nieraz podoba się Bogu udoskonalali wiarę dusz wierzących, mają rozszerzać zakres posiadanych już wia­domości w przedmiocie objawienia, to rzeczone rozszerzenie wiado­mości przyjść do skutku nie może inaczej, tylko drogą rozumowego rozwoju dogmatu; inaczej bowiem byłoby ono niedostępne dla tych, coby wspomnianych darów nie otrzymali. A zatem, wszelki możliwy rozwój dogmatu katolickiego, uważany ze stanowiska pier­wiastku subiektywnego, znaczy tyle, co postęp rozumu oświeconego wiarą - czy to w danych przedwstępnych do wiary, czy też w ba­daniu samego dogmatu.

Ale to pole obszerne, szeroka i bogata kopalnia; zużyłby się umysł ludzki przy wydobywaniu tych skarbów, które jeszcze w niej do odszukania zostały. Cała wieczność nie wystarczy duszom bło­gosławionym na wyczerpanie tego źródła prawdy, przy którym na­pawać się będą, a przecież siły ich będą wzmocnione wiekuistą światłością niebiańskiej chwały. Jakżeż my tedy przy słabym światełku naszego rozumu, zdołalibyśmy wyczerpać w ciągu lat kilku, albo choćby w ciągu kilku wieków, bezdenną głębię wiedzy i mądrości bożej?... - Zawsze więc przy łasce Bożej będziemy mogli czynić postępy w poznawaniu objawionej prawdy i do poprzednich zdobyczy będziemy dodawali wciąż nowe.

Postęp ten będzie się mógł odnosić do oderwanych i spekula­tywnych formuł dogmatu. Już-to się odnajdzie lub w potrzebie się stworzy wyrażenie, najodpowiedniejsze do oddania objawionej prawdy; tak powstały wyrażenia: współistotny (consubstantialis) dla wypowiedzenia istoty Syna Bożego, transsubstancjacja dla wyraże­nia przemiany substancji chleba w substancję Ciała Chrystuso­wego. Już-to znów może się okazać potrzeba bliższego oznacze­nia różnicy i rozdziału pojęć, które aż do chwili objawienia mogą uchodzić za identyczne albo przynajmniej z konieczności ze sobą złączone jak np. natura rozumna (natura rationalis) i osoba, substan­cja i jej właściwości; osoba jest oddzielona od natury swej w ta­jemnicy Wcielenia, accidentia pozbawione są substancji w Eucharystii. Już-to znów urabiać się mogą reguły potrzebne do dokła­dnego wyrażenia dogmatu, a które z czasem oświetlą nowym świa­tłem całą część logiki; tak np. w orzeczeniach, tyczących się ta­jemnic Trójcy Przenajśw. i Wcielenia Słowa, podane są reguły o używaniu nazw bezwzględnych i względnych, nazw konkretnych i abstrakcyjnych, rzeczowników i przymiotników. Ten postęp dogmatu jest jednocześnie postępem wiedzy filozoficznej. Inny rodzaj postępu w wierze zależy na rozwoju prawdy, wyraźnie (explicite) w samej sobie objawionej, celem wyprowadzenia z niej wszystkich zawartych w niej i domyślnie (implicite) objawionych prawd szczegółowych. Tak na przykład, z prawdy, że Chrystus Pan jest praw­dziwym Bogiem i prawdziwym człowiekiem, wyprowadza się wniosek, z jednej strony, że tenże Chrystus jest współistotny  swojemu Ojcu, z drugiej, - że posiada ciało ludzkie, duszę ludzką, rozum ludzki, wolę  ludzką, i co za tym  idzie,  że ma podwójny rozum, podwójną wolę: jedną boską, drugą ludzką. Z tej prawdy na przykład, że chleb przemienia się w Ciało Chrystusowe, wnioskować trzeba, że pod postacią chleba zawiera się także krew Chrystusa Pana, a to z tej przyczyny, że ciało i krew od chwili zmartwych­wstania Chrystusa Pana są w Nim nierozerwalnie złączone; co więcej, pod postacią chleba zawiera się dusza Chrystusowa wsku­tek jedności żywej natury ludzkiej, jednoczącej duszę z ciałem człowieka; pod tą postacią znajduje się również Osoba Słowa, a to na mocy hipostatycznego zjednoczenia natury ludzkiej ze Słowem Przedwiecznym; - natura boska, ze względu na rzeczywistą toż­samość Słowa z naturą boską; - znajdują się tam dwie inne je­szcze osoby boskie, z powodu ich współistotności z tąż samą na­turą boską, i wskutek tego związku boskiego, który naprzód Oj­cowie Greccy, a później teologowie łacińscy wyrazili słowem περιχωρησις icircuminsessio. Najwyższe i najgłębsze choćby teolo­giczne rozumowania pozostaną zawsze dalekimi od wyczerpania. skarbów zawartych w naszych świętych tajemnicach.

Rozwój dogmatu katolickiego pozwala również z prawd obja­wionych wyciągać praktyczne następstwa. Z tej na przykład prawdy, że Jezus Chrystus jest Synem Boga, wyprowadza się wniosek, że Jego święte człowieczeństwo, Jego ciało, Jego krew, Jego boskie serce powinny być czcią boską czczone, albowiem hołd czci bożej oddaje się osobie i podług godności osoby przybiera odpowiednią formę. Wnioskuje się stąd również, że czyny i cierpienia Jego ludzkiej natury są nieskończonej wartości, ponieważ są czynami i cierpieniami samego Boga.

Badania faktów historycznych oraz świeckich lub kościelnych pomników starożytności pozwolą na szerszej podstawie oprzeć do­wody, służące za przygotowanie do wiary. Również i nauki przyrodzone wezmą udział w tej pracy. Gruntowniej badana filozofia ukaże przekonywającą siłę motywów wierzenia.

Same nawet zarzuty, których przedmiotem bywają nasze do­gmaty, wywołają głębsze i gruntowniejsze ich zbadanie, a odpo­wiedzi, z konieczności dawane na te zarzuty, zawierać będą bar­dziej naukowy i mocniejszy wykład naszych wierzeń. Trudno doprawdy wyliczyć wszystkie formy rozwoju, jakie przybrać może dogmat katolicki, uważamy w rozumieniu go ze strony wiernych. A ten rozwój jeżeli będzie prawdziwie postępem, a nie przemianą prawdy, jak zastrzega św. Wincenty Leryneński, uczyni w naszych oczach naukę objawioną piękniejszą i wspanial­szą, a wiarę wierzących w Boga szerszą i głębszą. Do skarbnicy Objawienia nic nie zostanie dorzucone. Cała praca ludzka, wspo­magana łaską Bożą, nic innego nie dokona, tylko wydobędzie z tego   niewyczerpanego skarbca cząsteczkę  bogactw i odda je w darze szerokim masom dusz ludzkich.

4-o Pierwszorzędną przyczyną rozwoju dogmatu katolickiego czyli wzrostu wiary, jest łaska Boga, który rozlewa na Kościół swój dary, jakie Mu się podoba, środkami, jakie sam za stosowne uznaje. Dopuszcza herezję, aby pobudził żarliwość i pracę nauczycieli kościelnych, namaszcza dusze święte balsamem swej łaski, aby się one mocniej przywiązały do jakiejś prawdy objawionej, a same w niej zasmakowawszy, innym udzielały słodkiej pociechy, przemożnej zachęty, podniosłej rozwagi; Pan Bóg we wszystkim zawsze i wszędzie, On sam przewodniczy temu rozwojowi własnej nauki.

Z Bogiem współdziała praca wiernych, szczególniej tych, któ­rych wola Opatrzności powołała do badania i nauczania prawd objawionych.

W pierwszym rzędzie między tymi współpracownikami bo­żymi jaśnieją Ojcowie Kościoła, w których zazwyczaj z godnością hierarchiczną i z posłannictwem nauczania łączyła się świętość życia, umysłowe zdolności, wiedza niezwykła, środki udowodnienia danych z pierwotnej Tradycji. Dzieła ich są niewyczerpaną ko­palnią dla prac teologicznych. Niektórzy wyobrażają sobie, że ciągły rozwój naszych dogmatów daleko po za sobą zostawił prace Ojców Kościoła. Otóż niech ich nie zdziwi twierdzenie nasze, które bez obawy zaprzeczenia stawiamy, że wszelki nowy postęp, jakiego jeszcze przy zgłębianiu naszej wiary spodziewać się możemy, bę­dziemy zawsze zawdzięczali głównie badaniom Ojców Kościoła; ci bowiem, będąc już najpewniejszymi tłumaczami Pisma św. i naj­lepszymi świadkami Tradycji, są nadto najwznioślejszymi badaczami tajników naszych dogmatów.      

Za Ojcami Kościoła idą teologowie, których rozumowe dociekania wszystkich części katolickich dogmatów wzniosły przedziwny gmach katolickiej teologii, gdzie każdy dogmat jest we właściwym miejscu ustawiony, określony, wyjaśniony, odparty, rozwinięty i od­powiednio zastosowany.

Wprawdzie już sama chęć wyjaśnienia prawd objawionych mogłaby teologów zachęcić do podjęcia tylu prac, które zapewniły katolickiemu dogmatowi tak wspaniały rozwój. Wszakże wyznać trzeba, że sama miłość wiernych dla przedmiotu ich wiary, zosta­wiona sama sobie, nie zaprowadziłaby ich tak daleko w ich pobo­żnych badaniach. Najzwyczajniejszym bodźcem do odnośnych ba­dań były napaści ze strony heretyków. Na jedno dzieło, którego wyłącznym celem jest zbudowanie wiernych, przypada dziesięć dzieł innych, których głównym zadaniem jest zbić błędy i przeciwstawić im dowody prawdy. Dla tego też można w ogólności śledzić za rozwojem dogmatu katolickiego, przebiegając w kolei wieków wszystkie napaści ze strony herezji, oraz odpowiedzi, sta­wiane na ich przeczenia.

Św. Augustyn doskonale scharakteryzował to, co herezja uczyniła dla rozwoju dogmatu: „Widzieliśmy, że każda herezja podnosi przeciw Kościołowi swoje własne zarzuty, przeciw któ­rym należało bronić Pisma św. staranniej, aniżeli się do tego było zmuszonym tą koniecznością.” (lib. 2. De Dono persev. cap. 20) i w tych jeszcze wyrazach:

„Żeby móc bronić rzeczy, do wiary katolickiej należących, gdy te przewrotną niespokojnością heretyków bywają napastowane, rozważamy je pilniej, rozumiemy jaśniej, głosimy żarliwiej, a przez przeciwnika poruszone pytanie daje sposobność uczenia się.” (S. Aug. De Civ. Dei. lib. XVI. c. 2).

Ale trzeba dobrze zauważyć: raz, że herezje są tylko przy­padkową przyczyną owego postępu w wierze, najzupełniej ich wi­dokom przeciwnego i wyłącznie pracom ich przeciwników katoli­ków zawdzięczanego; i powtóre, że katolicy znajdują rozwój i po­stęp swej nauki daleko mniej we własnej wiedzy, aniżeli w dzie­dzinie Pisma św. i Tradycji.

Istotnie, nie trzeba sobie wyobrażać, żeby dogmat zaczynał się od danych niedokładnych, ciemnych, nieokreślonych, pierwotnych, żeby praca ludzka musiała go bezustannie wygładzać, określać, wyjaśniać, uzupełniać i stopniowo udoskonalać, aż do czasu, gdy zostanie dokładnie opisany przez formułę, w której trzeba będzie widzieć pierwszy zupełny wyraz objawienia. Przeciwnie dogmat jest od początku cały i skończony, nie tylko sam w sobie, ale i w szczegółach, powierzonych naprzód Apostołom, a przez nich przekazanych ich następcom albo zapisanych w Piśmie św. To też, ile razy chodziło w Kościele o zwalczenie błędów i o wyja­śnienie dogmatycznej prawdy, uciekano się nie do filozofii i rozu­mowania, lecz do powagi Tradycji i Pisma św. Filozofia i rozu­mowanie służyły tylko do wydobycia na jaw tego, co zawierały te dwa wyłączne źródła objawienia.

Stąd też łatwo pojąć błąd tych, co, uwiedzeni niedokładnymi, oderwanymi od kontekstu, a niezgodnie z prawami zdrowej krytyki tłumaczonymi cytatami z Pisma św., wyobrazili sobie na przykład, że pojęcie o tajemnicy Trójcy Przenajświętszej było aż do Nicej­skiego Soboru niezdecydowane.

Prawda, że i sposób wyrażania się niektórych  przedniej szych Ojców Kościoła musi być bardzo oględnie przyjmowany: „Zanim powstał w Alexandrii Arjusz, ten demon południa, mogli Ojcowie posługiwać się pewnymi nieszkodliwymi choć nieroztropnymi wyrażeniami, które nie mogły nie być podjęte przez złą wolę ludzi przewrotnych.” (Apol. 2 contra Ruff).

Ale chcieć tego używać za dowód, jakoby nauka o Trójcy św. nie była jeszcze wtedy całkowicie skończona, znaczyłoby tyle, co nadużywać tych tekstów jakie O. Petau zebrał w swojej pierwszej książce De Trinitate, celem wykazania śladów platonizmu u Ojców trzech pierwszych wieków Kościoła. Tym, którzy tak na swój sposób przekształcili myśl tego sławnego teologa, należałoby odczytać przedmowę, dodaną przezeń do drugiego tomu swego dzieła w celu zadośćuczynienia sprawiedliwej ówczesnej krytyce. Przekonaliby się wtedy z tekstów przednicejskich Ojców i z  formalnego oświadczenia O. Petau, „że wiara w katolicki dogmat o Trójcy Przenajświętszej pochodzi od Chrystusa i od Apostołów aż do Soboru Watykańskiego drogą nieprzerwanej Tradycji.” (In tom. II. Ap., c. 6,  n. l-o). Uogólniając ten  wynik poszukiwań prawdziwej i szczerej nauki tego męża, nie zawahają się dla wszelkiego rozwoju dogmatu katolickiego przyjąć tego wniosku, zaczerpniętego u Nicefora Konstantynopolitańskiego, a  przytoczonego przez O. Petau: „Rzecz to dla wszystkich widoczna, że stara i dawna Tradycja Kościoła jest czymś najsilniejszym, że ona swą widocznością i gruntownością przewyższa wszelkie inne dowo­dzenia, jak tego uczą nasi Ojcowie zgodnie z orzeczeniami Apostołów.” (Petau, Ibid. c. I. n. 7-o). Niechaj to zdanie będzie zakoń­czeniem naszego artykułu.

_______________________________________

Tłum. i opr. x. Władysław Szcześniak

F. Perriot, hasło: DOGMAT KATOLICKI ("Rozwój dogmatu"), w: Słownik Apologetyczny Wiary Katolickiej podług D-ra Jana Jaugey'a, opracowany i wydany staraniem x. Wł. Szcześniaka, Mag. Teol. i grona współpracowników, T. I. Warszawa 1894, s. 498-511.

Źródło: http://swiety.krzyz.org/dogmat.htm