Święty Bartłomiej jest jednym z dwunastu Apostołów, których wybrał sobie Jezus spośród kilkudziesięciu uczniów. W Ewangeliach spotykamy dwa imiona: Bartłomiej i Natanael. Synoptycy
(Mateusz, Łukasz i Marek) używają nazwy pierwszej, natomiast Jan
posługuje się imieniem drugim. Jednak według krytyki biblijnej i
tradycji chodzi w tym wypadku o jedną i tę samą osobę. Jan pisze o
Natanaelu jako o Apostole (J 1, 35-51; 21, 2). Ponadto akcentuje
wyraźnie, że Natanaela łączyła przyjaźń z Filipem Apostołem, a synoptycy
umieszczają Bartłomieja zawsze właśnie przy Filipie w katalogach
Apostołów (Mt 10, 3; Mk 3, 18; Łk 6, 14). Co więcej, są oni nawet
wymienieni ze spójnikiem "i": "Filip i Bartłomiej".
Aramejskie słowo Bartolmaj znaczy tyle, co "syn Tolmaja". Z tym imieniem spotykamy się w Biblii kilka razy (Joz 15, 14; 2 Sm 3, 3). Wyraz Natanael jest imieniem hebrajskim i znaczy tyle, co "Bóg dał" - byłby więc odpowiednikiem greckiego imienia Teodoros czy łacińskiego Deusdedit
oraz polskiego Bogdan. Z imieniem Natanael spotykamy się w Piśmie
świętym znacznie częściej (Lb 1, 8; 2, 5; 7, 18; 10, 15; 1 Krn 2, 14;
15, 24; 24, 6 i in.). Jeśli Bartłomiej jest tożsamy z Natanaelem, to
jego imię brzmiałoby poprawnie: Natanael, bar Tholmai (Natanael, syn Tolmaja).
Synoptycy wymieniają imię św. Bartłomieja jedynie w katalogach
Apostołów. Św. Jan podaje, że pochodził z Kany Galilejskiej. Szczegółowo
zaś opisuje pierwsze spotkanie Natanaela z Chrystusem (J 1, 35-51),
którego był naocznym świadkiem. To Filip, uczeń Pana Jezusa, późniejszy
Apostoł, przyprowadził Natanaela do Chrystusa i dlatego zawsze w wykazie
Apostołów Natanael znajduje się tuż za Filipem. Niektórzy uważają, że
to właśnie na weselu Natanaela w Kanie był Chrystus z uczniami i Matką,
gdzie na Jej prośbę dokonał pierwszego cudu.
Z opisu pierwszego spotkania wynika, że Natanael nie był zbyt pozytywnie
nastawiony do mieszkańców Nazaretu. Kiedy jednak usłyszał słowa
Chrystusa i poznał, że Chrystus przeniknął głębię jego wnętrza, serce i
duszę, od razu zdecydowanie w Niego i Jemu uwierzył. Świadczy to o
wielkiej prawości jego serca i otwarciu na działanie łaski Bożej. Odtąd
już na zawsze pozostał przy Chrystusie. O Natanaelu św. Jan Ewangelista
wspomina jeszcze raz - brał on udział w cudownym połowie ryb na jeziorze
Genezaret po zmartwychwstaniu Chrystusa (J 21, 2-6).
Tradycja chrześcijańska ma niewiele do powiedzenia o św. Bartłomieju.
Zainteresowanie innymi Apostołami jest znacznie większe, postać św.
Bartłomieja jest raczej w cieniu. Pierwszy historyk Kościoła, św.
Euzebiusz, pisze, że ok. roku 200 Pantenus znalazł w Indiach Ewangelię
św. Mateusza. Wyraża przy tym przekonanie, że zaniósł ją tam właśnie św.
Bartłomiej. Podobną wersję podaje św. Hieronim. Natomiast św. Rufin i
Mojżesz z Horezmu są zdania, że św. Bartłomiej głosił naukę Chrystusa w
Etiopii. Pseudo-Hieronim zaś twierdzi, że św. Bartłomiej apostołował w
Arabii Saudyjskiej. Jeszcze inni są zdania, że św. Bartłomiej pracował
wśród Partów i w Mezopotamii. Ta rozbieżność pokazuje, jak mało wiemy o
losach Apostoła po Wniebowstąpieniu Pana Jezusa.
Z apokryfów o św. Bartłomieju zachowały się Ewangelia Bartłomieja i Apokalipsa Bartłomieja. Znamy je jednak w dość drobnych fragmentach. Zachował się również obszerniejszy apokryf Męka Bartłomieja Apostoła.
Według niego Bartłomiej miał głosić Ewangelię w Armenii. Tam miał nawet
nawrócić brata królewskiego - Polimniusza. Na rozkaz króla Armenii,
Astiagesa, został pojmany w mieście Albanopolis, ukrzyżowany, a w końcu
ścięty. Od św. Izydora (+ 636), biskupa Sewilli, rozpowszechniła się
pogłoska, że św. Bartłomiej został odarty ze skóry. Stąd też został
uznany za patrona rzeźników, garbarzy i introligatorów. Jako
przypuszczalną datę śmierci Apostoła podaje się rok 70.
Zaraz po śmierci Bartłomiej odbierał cześć jako męczennik za wiarę
Chrystusową. Dlatego i jego relikwie chroniono przed zniszczeniem. Około
roku 410 biskup Maruta miał je przenieść z Albanopolis do Majafarquin,
skąd przeniesiono je niedługo do Dare w Mezopotamii. Stamtąd zaś
relikwie umieszczono w Anastazjopolis we Frygii w Azji Mniejszej ok.
roku 507. Kiedy jednak najazdy barbarzyńców groziły zniszczeniem i
profanacją, w roku 580 przewieziono je na Wyspy Liparyjskie, a w roku
838 do Benewentu. Obecnie znajdują się pod mensą głównego ołtarza
tamtejszej katedry. Część tych relikwii została przeniesiona za
panowania cesarza Ottona III do Rzymu. Władca ten wystawił bazylikę na
Wyspie Tyberyjskiej (dla przechowania relikwii św. Wojciecha), do której
to bazyliki sprowadzono potem relikwie Apostoła, zmieniając jej tytuł.
Kult św. Bartłomieja datuje się od V w. Grecy obchodzą jego uroczystość
11 czerwca, Ormianie 8 grudnia i 25 lutego, Etiopczycy 18 lipca i 20
listopada. Kościół łaciński święto Apostoła od wieku VIII obchodzi 24
sierpnia. W VI w. spotykamy już pierwszy kościół wzniesiony ku jego czci
na wyspie Eolia. Piza, Wenecja, Pistoia i Foligno wystawiły mu okazałe
świątynie. W Polsce kult św. Bartłomieja był niegdyś bardzo żywy -
wystawiono ku jego czci na naszych ziemiach ponad 150 kościołów. Miał on
nawet w Polsce swoje sanktuaria, np. w Polskich Łąkach koło Świecia,
gdzie na odpust ściągały tłumy z daleka.
W ikonografii św. Bartłomiej jest przedstawiany w długiej tunice,
przepasanej paskiem, czasami z anatomiczną precyzją jako muskularny
mężczyzna. Bywa ukazywany ze ściągniętą z niego skórą. Jego atrybutami
są: księga, nóż, zwój.
