SŁOWNIK APOLOGETYCZNY WIARY KATOLICKIEJ
Kościół
"Poza Kościołem nie ma zbawienia"
KS. FRANCISZEK PERRIOT
––––––––––
TREŚĆ:
"Poza Kościołem nie ma
zbawienia", znaczy, że Kościół jest społeczeństwem koniecznym; obowiązek
należenia do Kościoła; ciało i dusza Kościoła; odnośne błędne
mniemania; potrójna władza Kościoła; dowody rzeczonego obowiązku należenia do
Kościoła z Pisma św.; z Ojców i pisarzy kościelnych; z rozumu; pośrednie
stanowisko niektórych katolickich uczonych; odnośne błędy potępione przez Syllabus;
obszerniejsze wyjaśnienie zasady.
–––––––
I. Aforyzm ten, rażący może na pierwsze wejrzenie swą
pozorną skrajnością, jest przystępną i popularną formą zasady teologicznej i
dogmatycznej, że "Kościół jest społeczeństwem koniecznym". Innymi
słowy: "Każdy, by dojść do zbawienia duszy, obowiązany jest stanowić
cząstkę Kościoła". Kościół, o którym tu mowa, jest to Kościół,
w widomych formach ustanowiony przez Chrystusa Pana i zostający pod zarządem
Jego namiestnika a następcy św. Piotra.
Zauważyć tu trzeba, że ta konieczność należenia do
Kościoła celem zbawienia duszy jest koniecznością, wynikającą z obowiązku. A
zatem, krępuje nas ona w ten sam sposób, co obowiązek, którego ona jest
następstwem. Jakoż, obowiązek przypuszcza w tym, kogo dotyczy, pewne poznanie
samego nałożonego nań zobowiązania oraz możliwości dopełnienia tego zobowiązania:
skąd znowu wniosek, że ci tylko są de facto obowiązani wejść do
Kościoła, którzy poznali Kościół jako środek konieczny do osiągnięcia
zbawienia. Co zaś do tych, którzy bez swojej winy nie wiedzą o istnieniu tego
do zbawienia koniecznego Kościoła, albo też nie mają sposobności doń się
przyłączenia, to dla nich faktycznie obowiązek przyłączenia się do tego
Kościoła celem zbawienia swej duszy nie istnieje, i jeśli tym sposobem
pozostają poza Kościołem, nie można stosować do nich zasady: "Poza Kościołem
nie ma zbawienia". Zasada ta bowiem tych tylko dotyczy, którzy z własnej
winy zostają poza Kościołem. Ci co nie znają Kościoła, zbawić się mogą bez tego
specjalnego środka zbawienia przy tych pomocach, jakich Bóg nikomu nie odmawia,
i przy sumiennym zachowaniu tych przykazań Boskich, jakie znają. "....Tacy
zakonu nie mający sami sobie są zakonem"; ponieważ "im sumienie ich
świadectwo daje" i służyć im ma do sądzenia ich "w dzień gdy Bóg
sądzić będzie tajemnice ludzkie" (Rzym. II, 14-16).
Wszelako, aczkolwiek nikt nie jest obowiązany de
facto do wejścia do Kościoła, gdy go nie zna, to przecież nie mniej rzecz
pewna, że de jure obowiązek ten rozciąga się do wszystkich ludzi. Jest to
prawo powszechne, wydane dla wszystkich ludzi w ogóle i dla każdego człowieka
po szczególe, tworzące dla wszystkich i dla każdego obowiązek przyłączenia się
do Kościoła, skoro go tylko poznają.
Bóg zatem uczynił z Kościoła zwykły i konieczny dla
człowieka środek dojścia do zbawienia. Bóg tego chce nakazującym aktem woli, od
której nikt z pośród ludzi wyłamać się nie może. Stosownie też do tej woli
nakazującej, Pan Bóg do tego stopnia przygotował w Kościele zwykłe środki
zbawienia, jakie ludziom podaje, że z ogólnej zasady i, jak mówią teologowie, de
potentia ordinata, tylko w Kościele i przez Kościół rozdziela swe
szczególne łaski, wynikające z dokonanego przez Chrystusa odkupienia. Nie
mówimy bynajmniej, aby Bóg nie udzielał tych łask nikomu poza Kościołem, lecz
jeśli to czyni, dzieje się to skutkiem wyjątkowego miłosierdzia i ponad zwykłymi
prawami Opatrzności. Wszelako, czymże byli i czym są jeszcze, niestety, ludzie,
obdarzeni samym tylko światłem rozumu i łaskami ogólnymi, przy pomocy których
rzeczywiście i doskonale można zachowywać prawo i nabywać życie wieczne?
Odpowiada nam na to pytanie św. Paweł razem z prorokiem Dawidem: "Wszyscy
się odchylili, społem stali się nieużytecznymi; nie masz kto by czynił dobrze,
nie masz, aż do jednego" (Rzym. III, 12; Ps. XIII, 3-7); rozumie zaś to o
ogóle moralnie uważanym. Potwierdza tę prawdę doświadczenie tych, co żyją
między niewiernymi: tylko bardzo niewielu z pośród niewiernych zachowuje znane
przez się przepisy prawa przyrodzonego. W tym znaczeniu też można powiedzieć,
że "poza Kościołem nie ma zbawienia", gdyż poza Kościołem mało ludzi
pracuje nad swym zbawieniem. Nie jest to jednak żadna zasada, tylko stwierdzenie
faktów, którymi się w tym miejscu zajmować nie potrzebujemy.
Stawiamy tedy zasadę, że pewnik "poza Kościołem
nie ma zbawienia" wyraża obowiązek, z prawa dotyczący każdego w
ogóle człowieka, a faktycznie dotyczący tylko tego, kto zna Kościół, –
obowiązek, mówię, wejścia na łono Kościoła, jeśli się chce zbawić swą duszę.
Ale, w Kościele rozróżnić należy to, co teologowie
nazywają ciałem Kościoła, i to co nazywają duszą Kościoła. Ciałem Kościoła jest
zewnętrzne i widzialne społeczeństwo, utworzone przez Chrystusa, a polegające
na papieżu jako na swej pierwszorzędnej podstawie, w którym to społeczeństwie
wierni, pozostający pod najwyższą władzą jurysdykcji papieskiej, wyznają tęż
samą wiarę objawioną, przyjmują też same sakramenty święte i ulegają tym samym
prawom. Duszą Kościoła jest Duch Święty, albo co na jedno wychodzi, Trójca
Przenajświętsza, i – w istocie swej formalnej – łaska uświęcająca. Niepodobna
się zbawić bez łaski uświęcającej, którą Duch Święty czyli Trójca Przenajświętsza
udziela duszom, by ta łaska w nich stanowiła pierwiastek życia duchowego. I w
tym też znaczeniu "poza duszą Kościoła nie może być zbawienia". Ale
kto zna Kościół, temu niepodobna jest należeć do duszy Kościoła, jeśli stanowić
nie będzie cząstki ciała tegoż Kościoła; Bóg bowiem włożył na ludzi obowiązek
należenia do ciała Kościoła, – Kościoła zewnętrznego i widzialnego. Nie dość
jest tedy chcieć należeć do samej tylko duszy Kościoła, czyli do samego tylko
niewidzialnego społeczeństwa sprawiedliwych, w którym żyje i działa dusza
Kościoła.
Dokładne zatem i całkowite znaczenie zasady: "poza
Kościołem nie ma zbawienia", jest takie: "Nie ma zbawienia dla
nikogo, kto z własnej winy pozostaje poza ciałem Kościoła".
II. Wielu miałoby chęć powiedzieć: Durus est hic
sermo, et quis potest eum audire? Twarda to mowa i któż słuchać jej
zdoła?
Jedni utrzymują, że wystarcza każdemu uświęcać się w
tej religii, którą otrzymał od przodków, nie troszcząc się o to, która religia
jest prawdziwa i czy się jest obowiązanym ją przyjąć. Myślą oni, że obojętna
to rzecz dla zbawienia duszy, czy się tę lub ową wyznaje wiarę. Błąd to aż
nadto widoczny. Jakżeby to bowiem mogło być rzeczą obojętną, w przedmiocie tak
niesłychanie ważnym jak religia, wyznawać kłamstwo lub prawdę?
Jeśli istnieje jaka prawdziwa religia, to tę prawdziwą
religię przyjąć trzeba. Jeśli przodkowie błądzili, to synowie ich nie mają
potrzeby naśladować ich błędu. Powinni natychmiast wrócić do religii prawdziwej,
skoro ją tylko poznają. Inaczej bowiem, stawiają się poza porządkiem
ustanowionym przez Boga i tracą nadzieję zbawienia. Cześć dla przodków i
poszanowanie ich wiary nie będzie mogło być im wymówką wobec Boga, który ich
powołuje i do pójścia za tym wezwaniem obowiązuje.
Inni znów mniemają, że każdy ma prawo wyznawać tę
wiarę, którą jego rozum uzna za prawdziwą; w pewnym znaczeniu słuszne te mniemanie,
ale bynajmniej nie w tym znaczeniu, jakoby nie było obowiązku wyznawania pewnej
wiary określonej i jedynie prawdziwej.
Inni wreszcie myślą, że każdy może w każdej religii
znaleźć środek zbawienia swej duszy, i powiadają, że wolno mieć nadzieję
zbawienia tym, co żyją poza prawdziwym Kościołem Chrystusowym. Dogmatyczny ten
błąd tymi słowy napiętnował Pius IX nazajutrz po ogłoszeniu dogmatu
Niepokalanego Poczęcia: "Z prawdziwą dowiadujemy się boleścią, że inny
jeszcze błąd nie mniej zgubny rozpowszechnił się w niektórych stronach
katolickiego świata i opanował umysły wielu bardzo katolików, którzy wyobrażają
sobie, że mogą mieć nadzieję zbawienia ci, co nie stanowią cząstki prawdziwego
Chrystusowego Kościoła. Stąd się też dzieje, że zadają oni sobie często
pytania, jaki będzie po śmierci los i położenie tych, którzy wcale nie należeli
do wiary prawdziwej, i przytoczywszy sobie powody najbardziej próżne i
bezpodstawne, oczekują na swe pytanie odpowiedzi przychylnej błędnemu ich
przekonaniu. Dalecy jesteśmy, czcigodni Bracia, od tego, abyśmy śmieli
zakreślać granice miłosierdziu Bożemu, które jest nieskończone; nie chcemy
bynajmniej zgłębiać zamiarów i ukrytych sądów Bożych, będących niezgłębioną
przepaścią, której niezdolna przeniknąć myśl ludzka. Atoli, podług wymagań
Naszego Apostolskiego urzędu pragniemy pobudzić waszą troskliwość i czujność
biskupią, abyście wszystkimi siłami starali się rugować z umysłów ludzkich to bezbożne
i zgubne przekonanie, że droga zbawienia wiecznego znajdować się może
we wszystkich religiach. W miarę zdolności i tej nauki, jaką się
odznaczacie, okazujcie ludom powierzonym waszemu staraniu, że dogmaty wiary
waszej świętej żadną miarą nie są przeciwne miłosierdziu i sprawiedliwości
Bożej. Trzeba wprawdzie przyjąć jako zasadę wiary, że poza Kościołem
apostolskim nikt zbawić się nie może, ponieważ on jest jedyną arką zbawienia, i
kto się do niej nie schroni, zginie w wodach potopu; jednakże z najzupełniejszą
pewnością przyznać trzeba, że ci co odnośnie do prawdziwej religii znajdują
się w niepokonalnej nieświadomości, wcale nie odpowiadają za nią w oczach
Bożych" (Alokucja Singulari quadam). Taka jest oto autentyczna
i całkowita formuła nauki katolickiej o tym przedmiocie. Tę właśnie formułę
staraliśmy się rozwinąć powyżej, i tę postaramy się udowodnić w paragrafie
następującym.
III. A. Gdy Chrystus wysyłał Apostołów na
wszystek świat, powierzył im potrójną dla zbawienia ludzi władzę: władzę
nauczania: Euntes docete omnes gentes; władzę udzielania Sakramentów, a
szczególnie chrztu św.: baptizantes eos; władzę nauczania ludzi praw,
opiekę nad którymi Apostołom powierzył: Docentes eos servare omnia
quaecunque mandavi vobis. Powierzając zaś potrójną tę władzę i to
posłannictwo gronu apostolskiemu, czyniąc wzmiankę o osobnych naukach, jakie
samym tylko Apostołom a nie innym udzielał, wyraźnie wskazywał, że oni sami a nie
kto inny, mają otrzymać te dary: skąd wniosek, że nikt cieszyć się darami tymi
nie będzie, jeśli się nie przyłączy do Apostołów i ich aż do końca świata
następców, czyli innymi słowy – do Kościoła.
Gdyby wolno było każdemu przyjąć lub odrzucić słowo Boże,
nie przyjmować chrztu św., nie zachowywać przykazań Boskich, wtedy każdemu
byłoby wolno nie przyłączać się do Kościoła, lecz poza nim sprawować dzieło
swego uświątobliwienia. Ale Chrystus Pan wkłada na ludzi ścisły obowiązek
wierzenia w to, czego ich naucza przez Kościół: "Idąc, powiada, na wszystek
świat, opowiadajcie Ewangelię wszemu stworzeniu. Kto uwierzy (oczywiście tej
Ewangelii) i ochrzci się, zbawion będzie; a kto nie uwierzy, będzie
potępion" (Mk XVI, 15-16). Nie mniej ścisły również wkłada na nich
obowiązek przyjęcia chrztu św., jak to widać już z przytoczonego powyżej tekstu,
i ze słów następujących: "Zaprawdę, zaprawdę powiadam ci: Jeśli się kto
nie odrodzi z wody a z Ducha Świętego, nie może wnijść do królestwa
Bożego" (Jan III, 5). Wreszcie chce Chrystus, aby wypełniano Jego
przykazania: "Jeśli mnie miłujecie, chowajcie przykazania moje" (Jan
XIV, 15); te zaś przykazania są to przykazania te same, jakie nam przekazują Apostołowie,
których powaga ma być z woli Chrystusa ta sama, jaką była Jego powaga: "Kto
was słucha mnie słucha, a kto wami gardzi mną gardzi" (Łk. X, 16).
Niewątpliwa to zatem prawda, że Chrystus Pan wkłada na ludzi obowiązek
przyjmowania wiary chrześcijańskiej, przyjmowania chrztu św. i słuchania
Kościoła. Jeśli się zatem nie wierzy nauczaniu Kościoła, jeśli się nie wyznaje
wiary jego, jest się potępionym; jeśli się nie przyjmuje chrztu św., który on
udziela i przez który wchodzi się do jego łona, nie można dojść do królestwa Bożego;
jeśli się go nie słucha, gardzi się samym nawet Twórcą zbawienia. Niepodobna
jaśniej wypowiedzieć prawdy, że aby się zbawić, trzeba należeć do Kościoła, i
że "poza Kościołem nie ma zbawienia".
Kościół, w myśli Zbawiciela, jest trzodą, której On
sam jest Pasterzem, – owczarnią, której On jest drzwiami; w tym to Kościele
przygotował On pastwiska, na których owieczki paść się mają, – życie duchowe,
które samo jedno tylko zdolne zapewnić szczęśliwość wieczną; chce też, aby
wszyscy weszli na to pastwisko i do tej owczarni (Jan X, 9. 11. 14. 16). I
któżby mógł bez grzechu być głuchym na to wezwanie? A jakżeby można nie być
wystawionym na śmierć niechybną, jeśliby się pozostawało poza pastwiskiem,
które podtrzymuje w nas życie?
Kościół jest nadto godami weselnymi, będącymi godłem
jedności natury Boskiej z naturą ludzką w Słowie Wcielonym. Bóg wzywa ludzi na
te gody przez pośrednictwo Apostołów, którzy są ich sługami. Ci co przyjmują to
wezwanie przychylnie, doznają rozkoszy godów, to znaczy wiecznej szczęśliwości
(Mt. XXII, 2; Łk. XIV, 16; Apok. III, 20; XIV, 6). Ci zaś co odmawiają wezwaniu
temu, ściągają na się gniew króla, którym jest Bóg: są oni na zawsze wykluczeni
z izby godowej, skarani przez wykonawców pomsty Bożej, rzuceni w ciemności
zewnętrzne (Łk. XIV, 35; Mt. XXII, 7). Innymi słowy, zgrzeszyli przeciw Bogu,
odrzucając wezwanie Jego, które dla nich było rozkazem, i skarani za to zostali
odrzuceniem wiecznym. A zatem by się zbawić, trzeba wejść do Kościoła.
Taż sama myśl wynika z dwóch innych porównań, przez
jakie Zbawiciel oznacza Kościół czyli królestwo niebieskie, a mianowicie
porównanie z polem, którego owoce zbierają i chowają do gumien pańskich (Mt.
XIII, 24. 38); jako też porównanie z niewodem, w który złowiono ryby, mające
być nadal przechowanymi (Mt. XIII, 47): nie można być przeto zebranym do gumien
wiecznych, jeśli się nie jest na roli Ojca niebieskiego, ani też nie można być
zachowanym dla pana rybołówstwa, jeśli się nie jest w niewodzie; innymi słowy,
nie można być zbawionym, jeśli się nie należy do Kościoła.
B. Potwierdzenie tej nauki Chrystusa znajduje się w
pierwszych kazaniach Apostołów. Aczkolwiek zwracali się oni do zwolenników
religii, mającej swój początek w pozytywnej instytucji Bożej, – religii, która
aż do owego czasu prowadziła ludzi do życia wiecznego, – religii, która w swych
zasadach i w praktyce swej przechowywała prawdy objawione przez Boga, oraz
ceremonie ustanowione przez samego Boga, to jednak Apostołowie na wszystkich
wkładali obowiązek przyłączenia się do Kościoła. Powołują się bezustannie na tę
jedną myśl, że zbawienie jest tylko przez samego Chrystusa Pana, że trzeba w
Niego wierzyć i przyjąć chrzest przezeń ustanowiony (Dz. Ap. II, 38. 41; IV,
12; IX, 17). Otóż, jeśli jaka religia mogła wówczas wystarczać ludziom do zbawienia,
to z pewnością chyba ta, którą wyznawali żydzi, oraz ci z pośród pogan, którzy
się do ich wyznania nawrócili. A jednak oświadczają im Apostołowie, że zbawić
się mogą tylko wtedy, jeśli się przyłączą przez chrzest do Kościoła
Chrystusowego.
To
co święty Piotr głosił żydom od początków swego apostolatu, opisał pod koniec
życia w tej formie, jaką często przypominała tradycja katolicka i orzeczenia
zwierzchników Kościoła. Wspomniawszy o budowaniu arki Noego, powiada, że w niej
"mało, to jest osiem dusz zachowane były przez wodę", i dodaje:
"i was teraz podobnego kształtu zbawia chrzest", chrzest, którego
unosząca się na wodach arka była figurą, i "który was teraz...
zbawia" (I Piotr. III, 20. 21). Jak za czasów Noego zbawieni byli tylko
ci, co weszli do arki, tak również dziś zbawiają się tylko ci, co przez
chrzest, będący bramą zbawienia, wchodzą do Kościoła. A zatem, zbawienie
istnieje tylko dla tych, którzy są w Kościele, jak to wyraził św. Cyprian z
właściwą sobie ścisłością i wymową w następujących wyrazach: "Jeśli nie
mógł ujść śmierci ten, co był poza arką, to nie ujdzie jej i ten, co pozostanie
poza Kościołem" (De Unitate Ecclesiae, c. 6).
C. Naukę tak jasno sformułowaną w Piśmie św. musieli
podawać wszyscy Ojcowie i pisarze kościelni, traktujący o Kościele, czy to z
powodu heretyków, czy też z powodu pogan. Przytoczymy z pośród tych pisarzy
trzech najznakomitszych.
Św. Ireneusz powiada: "Pan osądzi", potępi,
"tych wszystkich, którzy są poza prawdą, to znaczy poza Kościołem" (Adversus
haereses, l. 4, c. 33): jeśli zaś potępia ich Bóg dlatego, że są poza
Kościołem, to znaczy, że są winni temu, iż pozostali poza Kościołem, a jeśli
jest jedno i to samo być poza Kościołem, co być poza prawdą, to znaczy, że
Kościół jest tak samo konieczny jak prawda, i że prawda tylko w nim się
znajduje. Te są dwa podane przez św. Ireneusza powody twierdzenia, że "poza
Kościołem nie ma zbawienia".
Prościej jeszcze do tegoż dochodzi wniosku
Laktancjusz: "Sam tylko katolicki Kościół przechowuje prawdziwą religię;
on jest źródłem prawdy, siedzibą wiary, świątynią Boga, kto doń nie wchodzi lub
zeń wychodzi, nie ma nadziei życia i zbawienia wiecznego" (De Divinis Institutionibus,
lib. 4, c. ult.). Prócz wyraźnego orzeczenia, że "poza Kościołem nie ma zbawienia",
powyższe słowa Laktancjusza zawierają powód, dla którego sam tylko
Kościół katolicki zachowuje prawdziwą religię.
Któż nie zna owych słów św. Cypriana: "Nie można
mieć Boga za ojca, jeśli się nie ma Kościoła za matkę"? Nie mieć Boga za
ojca znaczy tyle, co być wykluczonym od dziedzictwa niebieskiego; a zatem nie masz
zbawienia dla tego, kto nie jest dzieckiem Kościoła. A ów wspaniały ustęp, w
którym św. Cyprian, naśladując rozdział listu św. Pawła do Koryntian o
bezużyteczności wszystkiego bez miłości, twierdzi, że bez uległości dla
Kościoła i bez łączności z takowym, samo nawet męczeństwo jest bez znaczenia i
nie może doprowadzić do szczęśliwej wieczności. "Niepodobna być
męczennikiem temu, kto nie jest w Kościele; nie dojdzie do królestwa, kto
porzuca tego, który królować powinien.... Nie mogą być z Bogiem ci, którzy nie
chcą zachować jedności ducha w Kościele. Próżno dają się palić w płomieniach i
na stosach, albo życie swe oddają w paszczękach dzikich zwierząt; wszystko to nie
będzie zwycięstwem wiary, lecz karą niewierności... Można śmierć ponieść, a nie
mieć prawa do wieńca nagrody" (De Unitate Ecclesiae, n. 14). Słowa
te odnoszą się do tych, co z własnej winy poza ciałem Kościoła żyją i umierają.
D. Niegdyś, przed przyjściem Mesjasza, obok religii
żydowskiej istniała jeszcze religia pierwotna, której tradycje, aczkolwiek
przyćmione bujną wyobraźnią i zepsuciem ludzkim, zachowywały przecież
cośkolwiek z dogmatów pierwotnych i ceremonii, którymi Bóg pragnął być
czczonym. Ponieważ religia żydowska z samego już założenia swego była
zacieśniona do jednego tylko narodu, przeto nikt nie mógł wyznawać tej religii
w jej formie odrębnej, nie przyłączywszy się do narodu żydowskiego, a co za tym
idzie, nikt do niej nie był obowiązany. Każdy więc miał prawo służyć Bogu
podług zasad prawa naturalnego i zgodnie z tradycjami, przekazanymi mu przez
wieki pierwotne. Nie można przeto było wówczas powiedzieć, że "poza
Kościołem żydowskim nie ma zbawienia".
Ale od przyjścia Mesjasza stało się inaczej. Przyjście
Mesjasza położyło koniec obu religiom: religii mojżeszowej i religii
pierwotnej. Jedna i druga religia odnosiła się do Mesjasza jako do swego celu;
przyczyną ich istnienia było oczekiwanie Mesjasza. Wszak to od obietnicy
przyjścia Mesjasza zaczęła się religia pierwotna po upadku człowieka i w
początkach stanu natury upadłej; oczekiwanie więc Mesjasza było rysem
charakterystycznym i istotowym pierwiastkiem tej religii. Po przyjściu Mesjasza,
religia ta musiała stracić dawną swą formę a przywdziać nową, tę, którą miał Mesjasz
postawić na miejsce formy dawnej. Toż samo się stało z religią Mojżesza.
Ustąpienie jej wyraźnie przepowiedzieli prorocy, a podług ich orzeczeń, religię
tę miał zastąpić inny nowy porządek rzeczy, jaki miał ustanowić Anioł Nowego
Przymierza. I dlatego właśnie ustanowienie Kościoła przez Chrystusa Pana
położyło koniec religii pierwotnej i religii mojżeszowej, tak iż nadal nie
można w niej było znaleźć zbawienia.
Skądinąd znów, Chrystus Pan, ustanawiając Kościół, którego
urządzenie pozwala rozszerzać się mu do wszystkich bez wyjątku ludzi, powierzył
mu jednocześnie wszystkie środki zbawienia, które zależały od Jego Wcielenia,
wszystkie zasługi, wszystkie doktrynalne zasady, sakramenty, przykazania a
nawet samo posłannictwo swoje. Przez Chrystusa tylko zbawionym być można, przez
Niego samego tylko ofiary składane w religii pierwotnej i w religii mojżeszowej
mogły ludzi uświęcać i zbawiać; tym bardziej zaś po przyjściu Chrystusa przez
Niego tylko samego mogą ludzie otrzymywać zbawienie. Oczywista rzecz przeto, że
aby dojść do zbawienia, obowiązani są ludzie z jednej strony szukać środków
zbawienia tam, gdzie je Bóg złożył, a z drugiej strony, nie ma Bóg obowiązku
drogami nadzwyczajnymi dostarczać tych środków zbawienia człowiekowi, co
świadomie i dobrowolnie należeć nie chce do społeczeństwa ustanowionego przez
Boga celem dostarczenia człowiekowi tych środków. Wynika stąd przeto, że
odmawiać wejścia do Kościoła, gdy się go uznaje za instytucję konieczną, znaczy
to dla człowieka dobrowolnie stawiać się poza zbawieniem, raz – przez grzech,
który się popełnia, odpychając wezwanie do wejścia do Kościoła, a po wtóre –
przez bezpośrednie odrzucenie środków zbawienia, jakie Kościół człowiekowi
podaje. W takich warunkach człowiek ten musi ginąć, ale ginie wyłącznie z winy
własnej.
IV. A. Przedstawiona powyżej i udowodniona
katolicka nauka o zbawieniu, jest tak racjonalna, że trudno zrozumieć, dlaczego
wywołuje ona w pewnych umysłach jakieś zarzuty. A jednakże, nauka ta bywa dla
wielu kamieniem obrazy. Sami nawet katolicy, kapłani z naukami teologicznymi
obeznani, wielcy nawet kaznodzieje katoliccy, albo się niepokoili tą nauką, która
surowością swą zdawała się doprowadzać do rozpaczy, albo też trwożyli się owym
możliwym niepokojem, jaki nauka ta wzbudzała w umyśle wiernych nie dość
wykształconych i niezdolnych rozwiązać trudności, jakie w nich ona budziła.
Starali się przeto ci katoliccy uczeni usunąć z tej nauki to, co uważali za
gorszące.
Na nieszczęście, niektórzy z nich spełniając to
zadanie, wyjaśnieniami swymi zniszczyli dogmat wiary katolickiej. Słyszeliśmy
wyżej, jak utyskuje Pius IX na błędy, jakie oni rozsiewali w tym względzie.
Chcieli miłością rozszerzyć podwoje niebieskie, zanadto ciasne w ich
przekonaniu przy tej katolickiej zasadzie, że "poza Kościołem nie ma
zbawienia". Gdyby były przeważyły ich tłumaczenia i przystosowania
dogmatu, gdyby nauka ich wytworzyła była pewne jakieś praktyczne następstwa, oziębiliby
w takim razie i stłumili ową żarliwość, jaka popycha misjonarzy katolickich do
rozszerzania wszędzie znajomości Chrystusa i Kościoła. Boć po cóż zadawać sobie
tyle trudów, podejmować takie prace, tyle krwi przelewać, by doprowadzić do
Kościoła ludzi, którzy i bez niego posiadają wszystko, co im do zbawienia
potrzebne? I wiele dusz przez to pozostawałoby w ciemnościach i w pomroce
śmierci. Tym sposobem, sądząc pod pozorem miłości, że się łagodzi surowość
dogmatów, idzie się do zaguby dusz ludzkich. Tymczasem dogmaty wiary utrzymują
się same przez się: justificata in semetipsa; by być pożytecznie i
skutecznie obronionymi nie potrzebują ulegać żadnej zmianie, żadnemu
przystosowaniu. Co więcej, wszystkie te mniemane złagodzenia dogmatu wytwarzają
zazwyczaj bardzo poważne trudności, które się obracają przeciw samej prawdzie,
którą chciano uczynić więcej dostępną. Musimy tu wszakże zaznaczyć, że wszelką
tego rodzaju przesadę w łagodności spowodowywa często inna przesada w znaczeniu
przeciwnym, a mianowicie przez złość lub przez niewiadomość przesadza się w
naszych dogmatach, by je tym łatwiej pokonać. To właśnie się stało z naszą
zasadą: "poza Kościołem nie ma zbawienia".
B. Łatwo to podać w nienawiść nasz dogmat, skoro się
przedstawi, że Kościół ogólnie i bez żadnych wyjątków uważa za potępionych wszystkich
tych, co umierają poza jego łonem, wtedy nawet, gdy żadnej po temu z ich strony
nie było winy. W takiej nauce Kościoła znikłaby rzeczywiście sprawiedliwość
Boża, która powinna karać człowieka tylko za te grzechy, jakich on jest winien,
jako też znikłaby i dobroć Boża, której dobrodziejstwa nie mogą mieć na celu
ograniczenia i ścieśnienia swobód, danych ludziom do zapewnienia sobie
zbawienia.
Cóż tedy należałoby odpowiedzieć tym, których by
gorszyła tak pojęta zasada katolicka? Należałoby im tylko wyjaśnić prawdziwe
tej dogmatycznej zasady znaczenie. Należałoby im mianowicie powiedzieć, że
aczkolwiek obowiązek przyłączenia się do Kościoła włożony został na wszystkich
ludzi w ogóle i na każdego człowieka po szczególe, to jednak obowiązek ten
dotyczył ich wtedy tylko, gdy mieli poznanie Kościoła i świadomość danego przez
Boga nakazu wejścia do tego Kościoła; – należałoby im powiedzieć dalej, że
tylko tacy ludzie mogliby być karani za to, że odmówili posłuszeństwa
przykazaniu, które poznali, i że tym sposobem kara ich i potępienie zgodne było
z wymaganiami najściślejszej sprawiedliwości; – że nikt z tych, którzy się
znajdowali w nieprzezwyciężonej a mimowolnej niewiadomości pod względem tego
obowiązku nie bywa wykluczony od królestwa niebieskiego za to samo tylko, że
nie wszedł do społeczności, której nie znał, lub, że jest do zbawienia
konieczna, nie wiedział; – że dobroć Boża ukazuje się przede wszystkim w tym,
iż celem wyrwania ludzi z zepsucia, od jakiego nie mogłoby ich zasłonić prawo natury,
przygotowała im w Kościele środki udoskonalenia się, by tym sposobem pokonywać
ich słabość, dla większej korzyści ich dusz, skazanych bez tego na pewną prawie
zagładę; że zarówno łatwo jest się zbawić, pod działaniem dobroczynnych praw
Kościoła, ustanowionego przez Boga, jak niechybnie można się potępić przy
swobodzie, na jaką pozwalają błędne religie; – i że tym sposobem obowiązek
przystąpienia do Kościoła jest ze wszystkich obowiązków najmilszy i
najszczęśliwszy. Rzecz się ma z tym obowiązkiem tak, jak z przykazaniem, którym
Bóg każe nam, byśmy Go kochali: "Patrzcie, powiada św. Franciszek Salezy,
jak kochane jest to prawo miłości. Ach Panie Boże, czyż nie dość było, abyś nam
tylko pozwolił na tę miłość Boską, jak Laban pozwolił na miłość Jakuba względem
Racheli, a nie pobudzał nas do niej swymi zachętami, nie popychał swymi
przykazaniami? Ale nie, Boska miłości, aby nam Twa wielkość, ani nasza niskość,
ani żadna wymówka nie przeszkadzała w miłowaniu Ciebie, Ty sam nam to
rozkazujesz". Już i tak byłoby to dużo, gdyby Bóg, ustanowiwszy Kościół,
pozwolił nam doń przystąpić. Lecz by żadna wymówka nie oddalała nas od tak
doskonałego a tak koniecznego środka zbawienia, w dobroci swej chciał nam z
tego uczynić przedmiot przykazania.
C. Zamiast więc tych odpowiedzi, tak łatwo mogących
rozproszyć wszystkie zarzuty i wywrzeć zbawienne na serca ludzkie wrażenie,
niezręczni doradcy woleli inne wyjaśnienia, mające jakoby łagodzić surowość
dogmatu. Im to zawdzięczamy następujące zdania, przez Piusa IX wciągnięte do Syllabusa,
błędy przezeń potępione pod n° XVI, XVII, XVIII.
"Ludzie mogą znaleźć w każdym kulcie religijnym
drogę do zbawienia wiecznego".
"Przynajmniej spodziewać się powinno zbawienia
wiecznego tych wszystkich, którzy nie żyją na łonie prawdziwego Kościoła
Chrystusowego".
"Protestantyzm jest tylko odmienną formą tej
samej religii chrześcijańskiej, formą, w której można być tak samo miłym Bogu,
jak w Kościele katolickim".
Nie brak zwodniczych racji, mogących nadawać powyższym
twierdzeniom pozór prawdy, i wprowadzać w błąd ludzi nieświadomych:
Nie ma, powiadają niektórzy, żadnej religii, która by
nie uznawała głównych prawd i najpewniejszych obowiązków prawa naturalnego:
istnienia Boga, wiary w nieśmiertelność duszy, pokuty za grzechy, poszanowania
dla praw bliźniego itp. Jakoż, znajomość tych prawd i praktykowanie tych
obowiązków wystarcza do zdobycia sobie zbawienia wiecznego.
Skądinąd znów czyż można przypuścić, aby Bóg,
otwierając w Kościele nową bramę do szczęśliwej wieczności, zamknął tym samym
tę, którą otworzył był od początku rodzajowi ludzkiemu, i aby tym sposobem
utrudnił dla większości ludzi pochód ku ostatecznej szczęśliwości? A to by
właśnie uczynił, gdyby do obowiązków znanego wszystkim prawa naturalnego
dorzucił jeszcze obowiązki, jakie wkłada pewna społeczność, której większość
ludzi stanowczo musi nie znać.
Co więcej, czegóż się wymaga, z woli Bożej, by być
uznanym za sprawiedliwego i być przypuszczonym do posiadania szczęśliwości wiecznej?
Oto, – postępowania według sumienia. Tymczasem nic nie przeszkadza zwolennikom
błędnej jakiejś religii postępować według sumienia przez spełnianie swej wiary,
takiej, jaką znają. Mogą się przeto zbawić w tej wierze swojej.
Wreszcie, czyż to jest zgodne ze słodyczą
ewangelicznego prawa i jego Boskiego Twórcy głosić tę surowość zasad,
wykluczającą a priori od życia wiecznego znaczną większość rodu
ludzkiego, i ową nietolerancję, nakazującą nam upatrywać wrogów w tych, których
prawo miłości obowiązuje nas kochać, jako siebie samych?
Wynikałoby przeto z tych względów, że nie należy kłaść
zanadto wielkiego nacisku na zasadę: "Poza Kościołem nie ma zbawienia".
Nie należy zacieśniać w ten sposób granic miłosierdzia Bożego, lecz owszem szeroko
otwierać ramiona i jednakim uczuciem zapraszać do wspólnej pracy wszystkich
ludzi dobrej woli, gdziekolwiek by się znajdowali, czy to w wyznaniach
chrześcijańskich, czy to w mahometanizmie, czy to nawet w samym
bałwochwalstwie.
Takie to są główne racje tego umiarkowania
(moderantyzmu), czyli raczej indyferentyzmu, mającego usunąć zgorszenie tych,
których przeraża błędne tłumaczenie zasady: "poza Kościołem nie ma
zbawienia". Wszelako wyznać trzeba, że takie lekarstwo nie więcej warte od
samej choroby i że przeto Kościół musiał je potępić.
I istotnie, trzy wyżej przytoczone do Syllabusa
zapisane zdania z wielu względów sprzeciwiają się wierze św., ale zwłaszcza z
tego względu, że usiłują dowieść, iż aby zbawić duszę, nie ma żadnej
konieczności, żadnego obowiązku przyłączać się do Kościoła, gdy tymczasem,
przeciwnie, Bóg chciał, aby Kościół był społeczeństwem do zbawienia koniecznym.
Co się zaś tyczy samych racji, popierających te błędy,
tośmy powiedzieli, że są one złudne, to znaczy, że zawierają pewne jakieś
pierwiastki prawdy, zdolne szerzyć złudzenie co do swej błędności. Przeciwnie
zaś, dogmat katolicki, dobrze rozumiany, jest probierczym kamieniem,
pozwalającym rozróżnić te pierwiastki prawdziwe i rozpoznać kłamliwość
założenia.
Że we wszystkich religiach znajdują się prawdy
wielkiej doniosłości i praktyki zgodne z prawem natury, rzecz to najpewniejsza;
– że te prawdy służą niektórym duszom do unikania złego i spełniania dobrego,
rzecz to możliwa; – że tym sposobem dusze te bywają zbawione poza Kościołem,
najchętniej to przypuszczamy, a dogmat katolicki nie zabrania nam tego, gdyż
zasada: "poza Kościołem nie ma zbawienia" nie może się stosować do
tych, którzy wcale nie znają Kościoła, jako środka koniecznego do zbawienia. Ale
żeby błędne religie zawierały wszystkie prawdy konieczne do wierzenia i
wszystkie obowiązki konieczne do spełniania, jest to błąd przeciw wierze, gdyż
wiara ta uczy, że Bóg objawił inne prawdy, w które wierzyć obowiązuje, i inne
obowiązki, które spełniać nakazuje; – ale żeby wiara w te niektóre prawdy i
praktyka tych niektórych obowiązków z prawa i z ogólnej zasady
wystarczały do służenia Bogu i udoskonalenia, żeby one w rzeczywistości wystarczały
ogółowi ludzi i pozwalały mu bez wszelkich trudów osiągnąć jego przeznaczenie,
to tego nie pozwala nam wiara przypuszczać z przytoczonego powyżej względu,
czemu zresztą i samo doświadczenie zaprzecza: – żeby dusze te wbrew zasadzie:
"poza Kościołem nie ma zbawienia" były zbawione, to nie może być
prawdą, gdyż zasada ta stosuje się tylko do tych, co z winy własnej są poza
Kościołem; i jeśli te dusze są w tym położeniu, to zbawić się nie mogą. Z tych
kilku wyjątków nie można żadnego przeciw omawianej zasadzie wyprowadzać
wniosku.
Skądinąd znów Pan Bóg, dodając do obowiązków religii
pierwotnej obowiązki, jakie nakłada Kościół, nie utrudnił nam przez to
zbawienia; owszem, przeciwnie, znakomicie nam je ułatwił. Czyż bowiem nie
łatwiej otrzymać przebaczenie grzechów przez sakrament pokuty, aniżeli
wyczekiwać tego przebaczenia od pokuty, czynionej podług własnego upodobania,
najczęściej zaniedbywanej, a zawsze pozostawiającej duszę w niepewności o swoim
stanie duchowym? Czyż niebiański zasiłek Przenajświętszej Eucharystii nie
ułatwia nam wytrwania w dobrem, podtrzymując i rozwijając w nas siły duchowe? I
tak się rzecz ma ze wszystkimi środkami uświątobliwienia, jakie człowiek
znajduje w Kościele. Prawda, że Bóg czyni nam te środki obowiązkowymi; ale
odkądże to i dlaczego obowiązek dążenia do celu łatwymi sposobami miałby
stanowić przeszkodę do osiągnięcia tego celu? W takim razie za przeszkodę do
dobrego należałoby także uważać wszelkie zobowiązania czynienia dobrego.
Bóg, otwierając ludziom w Kościele nową, obszerniejszą
i wygodniejszą bramę do nieba, obowiązując ich do korzystania z niej, nie
zamknął bynajmniej zbłąkanym bram dawnych. Są one dla nich otwarte do czasu,
póki nie poznają nowej. Założenie Kościoła nie pozbawia ich żadnej z tych łask,
jakie mogą otrzymywać w tym stanie, w jakim się obecnie jeszcze znajdują. Atoli
nie można się spodziewać, aby oni się cieszyć mogli odrębnymi pomocami, jakie
Bóg złożył w ręce Kościoła. Wprawdzie Bóg nadzwyczajnym rzeczy porządkiem
zbawić ich może, ale On sam wie tylko, co uczyni, podczas gdy w Kościele ludzie
ci znajdują najłatwiejsze środki zbawienia duszy. Położenie ich w porównaniu z
położeniem dusz wiernych nazwać można nieszczęśliwym, ale w porównaniu z owym
położeniem, w jakim by się znajdowali, gdyby Kościół nie został założony, jest
zupełnie to samo, w niczym nie zmienione.
Co więcej, dogmat katolicki pozwala nam przypuszczać,
że wyznawcy błędnej jakiejś religii, nie posiadając żadnej znajomości Kościoła,
mogą być zbawieni, a zbawieni nadzwyczajną jakąś drogą, jeśli czyny ich
zgadzały się z ich sumieniem. Ale inaczej by się stało, gdyby, znając Kościół i
ciążący na nich obowiązek, doń się przyłączenia, trzymali się odeń z daleka,
gdyż w takim razie świadomie i dobrowolnie byliby nieposłuszni pozytywnemu prawu
Bożemu.
Wreszcie, nie sprzeciwia się bynajmniej łagodności i
miłości chrześcijańskiej nauka, która, oddając każdemu co mu się należy, od
wszelkiej winy i od wszelkiej kary uwalnia tego, kto się znajduje poza
Kościołem wskutek czystej tylko niewiadomości i bez żadnego ze swej strony
dobrowolnego zaniedbania; ale która winnym i kary godnym uznaje tego, kto
dobrowolnie odpycha środki zbawienia, jakie Bóg ustanowił i obowiązkowymi
uczynił. Nie oziębia w niczym ducha miłości i łagodności to stwierdzenie faktu,
że większość ludzi, żyjących poza Kościołem, żyje tak, iż zbawienie ich jest
bardzo niepewne, że błędne nauki i błędne religie nie są w możności dostarczyć
im siły, potrzebnej do zwalczenia w sobie potrójnej pożądliwości i do
zachowania przynajmniej prawa natury. Fakt to, niestety, zanadto pewny i aż
nadto udowodniony.
Co byłoby rzeczywiście rzeczą okrutną i wszelkiemu uczuciu
miłości przeciwną, to, pod pozorem, że niewierni mają w swych błędnych
religiach, w swych błędnych wierzeniach, środki do zbawienia konieczne,
pozostawiać ich samym sobie, nic nie czyniąc, by im przez pośrednictwo Kościoła
zapewnić zbawienie, które bez Kościoła z największym dusz niebezpieczeństwem
utracić mogą. Co byłoby okrucieństwem, wszelkiej miłości przeciwnym, to pod
pozorem nienarażania dobrej ich wiary i wolności, pozostawiać ich w niewiadomości
tego, co Bóg dla ich zbawienia uczynił, jako też w nieznajomości obowiązku
odpowiadania swym życiem zamiarom miłosierdzia Bożego nad nimi; słowem, – nie
powoływać ich do królestwa Bożego. Oto, do czego by doprowadził duch, przeciwny
duchowi Chrystusowemu.
Co się zaś tyczy wiernych uczniów i wyznawców
Pańskich, którzy według słów Bożych i nieomylnego nauczycielstwa Kościoła
wierzą, że "poza Kościołem nie ma zbawienia", to oni, nie tylko nie
opuszczają i po nieprzyjacielsku nie traktują tych, co jeszcze siedzą w
ciemnościach i w cieniu śmierci, lecz owszem idą do nich, zwiastują im dobrą
nowinę Ewangelii, dla zbawienia ich narażają się na wszelkie trudy, na wszelkie
braki, a nawet na wszelkie cierpienia; wspomagają ich nawet w ich fizycznych
cierpieniach, szczęśliwi, że mogą w ten sposób mieć nadzieję przywiedzenia ich
do Chrystusa, w którym jedynie znajdą życie wieczne. To właśnie zaleca czynić
Pius IX w następujących słowach, którymi zamykamy artykuł niniejszy:
"Ponownie musimy przypomnieć i potępić błąd
bardzo ważny, w jakim na nieszczęście znajdują się niektórzy katolicy, którzy
myślą, że osoby żyjące w błędach i poza wiarą prawdziwą..., mogą dojść do życia
wiecznego. Mniemanie to najzupełniej przeciwne nauce katolickiej.
Wiemy, i wy również wiecie, że ci co się znajdują w
niepokonalnej niewiadomości pod względem najświętszej wiary naszej, i którzy,
starannie przestrzegając prawa natury i jej przykazań, wypisanych przez Boga na
sercu wszystkich, jako też usposobieni będąc do uległości względem Boga, wiodą
życie uczciwe i prawe, mogą przy pomocy światła i łaski Bożej otrzymać życie
wieczne. Bóg bowiem, który doskonale widzi, przenika i zna umysł, duszę, myśli
i skłonności wszystkich, w najwyższej dobroci swej i łaskawości nie mógłby
ścierpieć, aby ten, co nie jest winien dobrowolnego grzechu, ulegał wiecznym
męczarniom i karze.
Ale też równie dobrze jest znany ten dogmat katolicki,
że nikt zbawiony być nie może poza Kościołem... i że ci, co są oporni względem
powagi i orzeczeń Kościoła... nie mogą otrzymać zbawienia wiecznego. Jasne są
bowiem słowa Chrystusa Pana: «a jeśliby Kościoła nie usłuchał, niech ci
będzie jako poganin i celnik... Kto was słucha mnie słucha, a kto wami gardzi
mną gardzi, a kto mną gardzi, gardzi tym, który mnie posłał... Kto nie uwierzy
potępion będzie... Kto nie wierzy już potępion jest... Kto nie jest ze mną
przeciw mnie jest, a kto nie zbiera ze mną, rozprasza». Toteż Apostoł Paweł
powiada, że tacy ludzie są potępieni przez własne sumienie, a św. Piotr nazywa
ich kłamliwymi nauczycielami, którzy zaprowadzają odszczepieństwa
zatracenia, i zapierają się tego Pana, który ich kupił, przywodząc na się
prędkie zginienie (II Petri 2, 1).
W każdym jednak razie, niechaj się strzegą synowie
Kościoła katolickiego, aby nie byli nieprzyjaciółmi tych, którzy nie są
złączeni z nami węzłami tej samej wiary i tejże samej miłości. Przeciwnie,
niech się starają zabezpieczać ich i wspomagać wszelką troskliwością
chrześcijańskiej miłości, jeśli są ubodzy, chorzy albo inną jaką przeciwnością
nawiedzeni. A nade wszystko niech pracują nad wydobyciem ich z ciemności błędu,
w jakim nieszczęśliwie są pogrążeni, i nad doprowadzeniem ich do Kościoła, owej
kochającej matki, która bezustannie z uczuciem miłości wyciąga do nich
macierzyńskie swe dłonie, aby wzmocnieni i ustaleni w wierze, nadziei i
miłości, odnosząc owoc z każdego dobrego czynu, otrzymali zbawienie wieczne"
(Encyklika Quanto conficiamur z dn. 10 sierpnia 1863 r.).
Ks.
Franciszek Perriot
Tłum. i opr. ks. Władysław Szcześniak
–––––––––––
Słownik
apologetyczny Wiary katolickiej
podług D-ra Jana Jaugey'a, opracowany i wydany staraniem X. Wł. Szcześniaka,
Mag. Teol. I GRONA WSPÓŁPRACOWNIKÓW, Tom
II. Warszawa 1894, ss. 405-417. (Hasło: Kościół. ("Poza Kościołem nie
ma zbawienia")). (1)
(Pisownię
i słownictwo nieznacznie uwspółcześniono).
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Pozwolenie
Władzy Duchownej:
APPROBATUR.
Varsaviae, d. 1 Novembris 1893 anno.
† Vincentius
Archiepiscopus Varsaviensis.
N. 4558.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Przypisy:
(1)
Por. 1) Ks. Jules Didiot, a) Mały traktat o
Kościele (wraz z odpowiedziami na zarzuty adwersarzy). b) Msza święta. c) Niepokalane Poczęcie. d) Męczeństwo. e) Dusza
kobiety. f) Herezja.
2) Papież Urban VIII, Papież Benedykt XIV, Wyznanie Wiary dla chrześcijan
wschodnich (Professio
Fidei Orientalibus praescripta).
3) Papież Pius XII, Encyklika Mystici Corporis Christi. O Mistycznym Ciele Chrystusa.
4) Akta i dekrety świętego powszechnego Soboru
Watykańskiego (1870), Pierwszy
projekt Konstytucji dogmatycznej o Kościele Chrystusowym przedłożony Ojcom do
rozpatrzenia (Primum Schema
Constitutionis dogmaticae de Ecclesia Christi Patrum examini propositum).
5) O. Mikołaj Jamin OSB, Myśli ściągające się do błędów tegoczesnych. a) O jedności
prawdziwej religii. b) Jezus Chrystus potępia tolerantyzm. c) Poza Kościołem nie ma zbawienia.
6) Ks. Walenty Gadowski, Nauka Kościoła. Wybór orzeczeń dogmatycznych Kościoła
katolickiego i jego praw kanonicznych.
7) Ks. Maciej Sieniatycki, a) Apologetyka czyli dogmatyka fundamentalna.
b) Zarys dogmatyki katolickiej.
8) Ks. Jacek Tylka SI, Dogmatyka katolicka.
a) Traktat o Kościele Chrystusowym. b) O obojętności, czyli indyferentyzmie w
rzeczach religii.
9) Ks. Kazimierz Bisztyga SI, a) Kościół katolicki.
b) Trzymaj się wiary katolickiej.
10) Ks. Henryk Insadowski, Kościół jest konieczną społecznością.
11) Ks. Piotr Semenenko CR, Poza Kościołem nie ma zbawienia.
12) Abp Ignacy Hołowiński, Kościół jedyną drogą zbawienia.
14) Henryk Hello, a) Nowoczesne
wolności w oświetleniu encyklik. Wolność sumienia – wolność wyznania – wolność
prasy – wolność nauczania. b) Syllabus
w wieku XX.
15) Św. Cyprian Biskup Kartagiński, O jedności Kościoła katolickiego (De catholicae Ecclesiae unitate).
16) Ks. Piotr Skarga SI, O jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem i
o greckim i ruskim od tej jedności odstąpieniu, oraz Synod Brzeski i Obrona
Synodu Brzeskiego.
17) Ks. Władysław Lohn SI, Chrystus nauczający. Ustanowienie i skład
Urzędu Nauczycielskiego.
18) Dr. Franciscus Egger, Episcopus Brixinensis et
Princeps, a) De
indefectibilitate Ecclesiae. b) De
necessitate Ecclesiae.
19) Themata dogmatica Concilii Vaticani. Votum P. Ioannis
Perrone e Societate Iesu, De Ecclesia
eiusque iuribus.
20) Bp Józef Sebastian Pelczar, Czy prawdziwym jest zdanie, że można trzymać się
jakiejkolwiek religii, albo też nie troszczyć się wcale o dogmaty, byle tylko
"żyć dobrze".
21) Bp Konrad Martin, O
konieczności Chrztu świętego.
22) Ks. Leonard Goffine, Nauka o konieczności wiary
chrześcijańsko-katolickiej.
23) Ks. Jakub Balmes, List do sceptyka. Problem wielości
religii.
24) Ks. Zygmunt
Golian, Moderantyzm a
ultramontanizm.
25) O. Ludwik Blozjusz OSB, O losie heretyków i schizmatyków.
(Przyp. od red Ultra montes).
(PDF)
