Barnaba urodził się na Cyprze w żydowskiej rodzinie z pokolenia Lewiego.
Jego właściwe imię brzmiało Józef, ale Apostołowie dali mu przydomek
Barnaba. Według Klemensa Aleksandryjskiego i Euzebiusza Barnaba miał
należeć do grona 72 uczniów Pana Jezusa. Był krewnym św. Marka
Ewangelisty, dlatego św. Paweł nazywa go kuzynem Ewangelisty (Kol 4,
10). Barnaba zapewne razem ze św. Pawłem przybył do Jerozolimy, aby u
stóp Gamaliela, znanego rabina - uczonego żydowskiego, pogłębić swoją
wiedzę w zakresie religii mojżeszowej. Dzieje Apostolskie tymi słowy
wprowadzają nas w okoliczności początków jego działalności. "Józef,
nazwany przez Apostołów Barnabas, to znaczy Syn Pocieszenia, lewita
rodem z Cypru, sprzedał ziemię, którą posiadał, a pieniądze przyniósł i
złożył u stóp Apostołów" (Dz 4, 36-37).
O powadze, jakiej zażywał wśród Apostołów, świadczy to, że to Barnaba
przygarnął św. Pawła po jego nawróceniu i dopiero z Barnabą Paweł mógł
pójść do pozostałych Apostołów (Dz 9, 26-27). Wraz ze św. Pawłem Barnaba
udał się do Antiochii, gdzie pozyskali wielką liczbę wiernych dla
Chrystusa. Był to rok 42 po narodzeniu Pana Jezusa. Barnaba i Paweł
swoje nauczanie kierowali najpierw do Żydów. Kiedy jednak ci ich
odrzucili, poszli do pogan. Aby jednak neofitów nie zrazić, nie
nakładano na nich żadnych obowiązków prawa mojżeszowego, a żądano
jedynie, by dawali świadectwo Chrystusowi przez przyjęcie chrztu i życie
zgodne z Ewangelią. Wieść o tym dotarła jednak do gminy jerozolimskiej,
która pilnie przestrzegała prawa mojżeszowego. Barnaba po raz pierwszy
wprowadził Pawła do gminy żydowskiej. Obaj Apostołowie bronili tam
swojego kierunku działania wobec nawróconych z pogaństwa. Ich
stanowczymi przeciwnikami byli natomiast nawróceni Żydzi. Sprawę
rozstrzygnął na korzyść Barnaby i Pawła św. Piotr, a poparł go św. Jakub
Młodszy. Ustalono, że wolno nawracać pogan, kiedy w danym mieście Żydzi
nie przyjmą nauki Chrystusa Pana oraz że nawróconym z pogaństwa nie
należy narzucać obowiązku zachowania prawa mojżeszowego (Dz 15, 1-35).
Barnaba był człowiekiem dobrym, pełnym Ducha Świętego i wiary (Dz 11,
22-24). Razem ze św. Markiem jako towarzysz św. Pawła udał się w
pierwszą podróż misyjną na Cypr, a stamtąd do Azji Mniejszej (Dz 13,
1-14). Na Cyprze dokonali nawrócenia namiestnika wyspy, Sergiusza Pawła.
Kiedy w miasteczku Perge św. Paweł uzdrowił człowieka chromego, "na
widok tego, co uczynił Paweł, tłumy zaczęły wołać po likaońsku: «Bogowie
przybrali postać ludzi i zstąpili do nas». Barnabę nazwali Zeusem, a
Pawła Hermesem, gdyż głównie on przemawiał. A kapłan Zeusa, który miał
świątynię przed miastem, przywiódł przed bramy woły i przyniósł wieńce, i
chciał z tłumem złożyć (im) ofiarę. Na wieść o tym Apostołowie Barnaba i
Paweł rozdarli szaty (...) Zawiedziony tłum od entuzjazmu przeszedł do
wściekłości". Pobudzeni przez Żydów z Ikonium poganie omal nie pozbawili
Apostołów życia, św. Pawła ukamienowali, ale cudem wyszedł z ich rąk
(Dz 14, 1-21).
Barnaba zamierzał wraz z Pawłem udać się w drugą podróż misyjną. Doszło
jednak do konfliktu, gdyż Paweł stanowczo sprzeciwił się, by w tej
podróży brał udział również Marek, który w czasie pierwszej wyprawy
samowolnie ich opuścił. Barnaba w tej sytuacji wycofał się i powrócił z
Markiem na Cypr, gdzie kontynuowali pracę apostolską (Dz 15, 39-40).
Odtąd giną wszelkie informacje o Barnabie. Według podania miał pozostać
na Cyprze jako pierwszy biskup i pasterz tej wyspy. Miał także działać w
Rzymie, Aleksandrii, Mediolanie. Około 60 r. na Cyprze, w mieście
Salaminie, poniósł wedle tego przekazu śmierć męczeńską przez
ukamienowanie. Jak mówi podanie, za cesarza Zenona w roku 488
odnaleziono relikwie św. Barnaby. Miał on na piersiach Ewangelię św.
Mateusza, którą sam własnoręcznie dla swojego użytku przepisał.
Jak wielką popularnością cieszył się w pierwotnym chrześcijaństwie św. Barnaba, świadczą liczne apokryfy: Dzieje Barnaby, Ewangelia Barnaby oraz List Barnaby. Dzieje Barnaby
opisują walki, jakie Apostoł musiał staczać z Żydami, którzy mieli go
spalić żywcem. Jego prochy miał zebrać ze czcią św. Marek. Dziełko
powstało ok. roku 400 na Cyprze. Ewangelię Barnaby mieli napisać
gnostycy. Jest wspomniana w pismach niektórych ojców apostolskich, ale
jej treści bliżej nie znamy. Ciekawym dokumentem jest List Barnaby
z wieku II, w którym autor poleca alegorycznie tłumaczyć teksty Pisma
świętego. Teologicznie cenną jest druga część tego Listu, mówiąca o
preegzystencji Chrystusa Pana, o tajemnicy Jego wcielenia i o dwóch
drogach - światła i ciemności.
Kult św. Barnaby był już w czasach apostolskich tak wielki, że tylko
jemu jednemu z uczniów Dzieje Apostolskie nadają zaszczytny tytuł
Apostoła. W wieku XVI powstał zakon Regularnych Kleryków św. Pawła,
założony przez św. Antoniego Marię Zaccaria, od macierzystego kościoła
św. Barnaby nazywany popularnie barnabitami.
Barnaba jest patronem Florencji i Mediolanu, w którym według tradycji
nauczał; czczony jest także jako orędownik podczas kłótni, sporów,
smutku oraz burz gradowych.
W ikonografii św. Barnaba przedstawiany jest jako starszy
mężczyzna z długą brodą w tunice i płaszczu albo w szatach biskupich,
czasami jako kardynał. Jego atrybutami są: ewangeliarz, zwój pergaminu,
gałązka oliwna, halabarda, model kościoła.
